कर्णालीबाट हुड्केली

त्यही हुड्के बोकेर नाटक टोलीसँग उक्त पात्र पनि बंगालदेशसम्म पुगे । ढाकास्थित शिल्पकला एकेडेमीमा हीरा बिजुली नेपालीले हुड्के बजाउँदै नाटकको कथा भन्दै गर्दा बंगालादेशी दर्शक मक्ख परेका थिए । उनै हीरा यति बेला काठमाडौं आइपुगेका छन्, त्यही हुड्के बाजा लिएर ।

आधा दशक यता कर्णाली आर्ट सेन्टर खोलेर सुदूरपश्चिममै व्यस्त उनी कहिले नाटक लिएर आउँछन्, कहिले कर्णालीको संस्कृति बोकेर । केही महिनाको अन्तरमै कर्णाली कथा समेटेर दुईवटा नाटक उनले राजधानीमा देखाउन भ्याइसके । केही अघि मात्रै राष्ट्रिय नाटक महोत्सवमा कर्णालीको एउटा मिथकीय कथामा नाटक ‘पम्पाफूल’ पस्केका उनी यति बेला सहरमा हुड्के बाजा र यो बजाएर नाचिने ‘हुड्केली नृत्य’ बारे सिकाइरहेका छन् । ‘यो बाजा कर्णालीको चिनारीजस्तै हो,’ बुधबार अनामनगरस्थित एस्थेटिक डान्स स्टुडियोमा ‘हुड्केली कार्याशाला’ क्रममा भेटिएका उनले भने, ‘हुड्के बजाउँदै कथा या सन्देश भन्ने परम्परा अझै पनि छ कर्णालीमा ।’

टाउकोमा सेतो फेटा, रातो ध्वजा अनि झाँक्रीले लगाउने जामाजस्तै सेतो पहिरन । कम्मरमा पटुका, छातीमा क्रस माला अनि हातमा डमरुजस्तै हुड्के । खस भाषामा गीत गाउँदै कर्णाली कथा व्यथा सुनाउँदै गर्दा हीराको अनुहार एकतमास बनेको थियो । त्यो किन भने लोक जीवनको प्रतीकका रूपमा रहेको यो बाजा नयाँ पुस्तामा भने खासै सिपसहित हस्तान्तरण हुन सकेको छैन । कर्णालीको लोक परम्परा र संस्कृतिलाई नयाँ ढंगले बाहिर ल्याउने ध्येयसहित मुगुमा नाटकघर खोल्ने योजना बोकेर हिँडेका यिनी हुड्केली नृत्य भने अरूजस्तो गाह्रो नभएको बताउँछन् ।

उनका अनुसार हुड्केली नाचमा पनि विविधता पाइन्छ । खुसी र दु:ख दुवैमा यसको प्रयोग गरिन्छ । विजयोत्सव, जात्रा, मेला या अन्य रमाइलो सांस्कृतिक उत्सवहरूमा बजाइने हुड्केको संगीतको ताल पनि फरक हुन्छ । ‘खुसीको बेला यसको ताल तीव्र हुन्छ, ध्वनि उमंगमय सुनिन्छ,’ उनले भने, ‘मृत्यु संस्कार या शोकमा त्यो ताल विस्तारै धीमा भएर जान्छ, जसका करण करुणाभावको अनुभूति पैदा हुन्छ ।’ उनका अनुसार बाजाको तालसँगै खस भाषामै गाइने गीतमार्फत व्यक्ति हुने कथा पनि जीवनदेखि मरणसम्म आधारित हुन्छ ।

एस्थेटिक डान्स स्टुडियोले बिहीबारदेखि गर्ने नेपाल नृत्योत्सवअन्तर्गत उनले बुधबार तीनदिने हुड्केली कार्यशाला सकाएका छन् । उनको कार्यशालामा आधा दर्जनभन्दा बढी कलाकार सामेल थिए । कार्यशालामा उनले हुड्केको सामान्य परिचयदेखि नृत्य, संगीतको ताल, कथा वाचन शैली, नृत्यमा प्रयोग गरिने भेषभूषा र कर्णाली क्षेत्रमा यसको महत्त्वको बारे प्रकाश पनि पारे । स्टेपहरूसहित हुड्केलीको नाच्न पनि अगुवाइ गरे । ‘यहाँ त स्टेज प्रस्तुति या नाटकको रूपमा आयो,’ उनले भने, ‘हुड्केली संगीत, हुर्को र नृत्यको संयोजनसहित हुने यो नृत्य कर्णालीमा चाहिँ संस्कृतिकै रूपमा स्थापित छ । मनोरञ्जनको यो निकै महत्त्वपूर्ण पाटो हो ।’

नेपालीका अनुसार हुड्केली नृत्य उत्सवहरूमा रातभरि पनि हुड्के बजाउँदै रमाइलो गरिन्छ । यसमा विशेष गरी हेर्ने दर्शकका लागि पट्यार नलागोस् भन्ने उद्देश्यले नै राखिन्छ । कथा सुन्दै जाँदा सुन्नेलाई दिक्क नलागोस् भनेर नै बीचबीचमा हुड्केको तालमा नृत्य गरिने परम्परा बसेको हो । ‘नृत्यकै क्रममा प्रेमकथा, कर्णाली पीडा, लोककथा, परिवेश र रहनसहन लगायतको पक्षहरू आउँछन्,’ उनले भने । उनका अनुसार हुड्केली नृत्य क्रममा गाइने गीत (आँगो)मा परम्पराका कथा, युद्धुसँगै मायाप्रेम त उहिलेदेखि नै चलेकै थियो, रोचक के भने पहिल्लो समय चुनाव जित्दा पनि हुड्के भन्दै नाच्ने चलन बसेको छ ।

संस्कृति जोगाउनकै लागि भन्दै देउसीभैलोमा समेत हुड्के नृत्य प्रयोग गर्दै आएको छ केही समूहले । यति हुँदा हुँदै पनि नीतिगत रूपमा यसको संरक्षणतिर राज्यको कुनै पनि निकायको ध्यान जान सकेको छैन । दलित समुदायको मानिसमा परिचित यस संस्कृतिलाई उनीहरूले मात्रै निरन्तरता दिइरहेको छ, तर यसको व्यवसायीकरण र प्रवर्द्धन हुन नसकेको हीराको गुनासो छ ।