ट्रेडमार्क दुरुपयोग गरेर बजारमा छ्यापछ्याप्ती नक्कली सामान

कोलाकोला जस्तै हुबहु देखिने अर्को उत्पादन हो, क्लास कोला । माउन्टेन ड्युजस्तै देखिने माचो ड्यु । झट्ट हेर्दा स्प्राइटजस्तै लाग्ने स्ट्राइक र फेन्टाजस्तै फ्रेस पनि बजारमा पाइन्छन् । यी मनकामना फ्रुट एन्ड बेभरेज प्रालिका उत्पादन हुन् । साम्भवी फुड्स एन्ड बेभरेज प्रालिका पनि यस्तै प्रकारका उत्पादन बजारमा पाइन्छन् । युनिक ड्यु नाम दिइएको साम्भवीको उत्पादन माउन्टेन ड्युको डिजाइनसँग मिल्छ । फन्डा नाम दिइएको उत्पादन फेन्टाजस्तै देखिन्छ ।

कोकाकोलाजस्तै देखिने च्वाइस कोला पनि साम्भावीले उत्पादन र बिक्री गर्दै आएको छ । उल्लिखित केही बस्तुको नाम केही सामान्य उदाहरण मात्र हुन् । बजारमा एकअर्का कम्पनीका उत्पादनसँग मिल्ने बस्तु प्रशस्त पाइन्छन् । मिल्दोजुल्दो डिजाइन र नाम राखेर उत्पादन बिक्री गर्ने कम्पनी छ्यापछ्याप्ती देखिन थालेका छन् । झट्ट हेर्दा उस्तै लाग्ने अरू कम्पनीका डिजाइन र नाम राखेर उपभोक्ता झुक्याउने गरिएको छ । यसरी बिक्री गर्नु गैरकानुनी हो । सरकारी निकायले चासो नदिँदा उपभोक्ता ठगिँदै आएका छन् । गैरकानुनी रूपमा नक्कली ट्रेडमार्क दर्ता मनोमानी रूपमा बढिरहेको जानकार बताउँछन् ।

‘वर्षौंदेखि एउटा उत्पादनलाई विश्वास गरिएको हुन्छ । त्यसैको नक्कल गरी बजारमा उत्पादन आउँदा उपभोक्ता ठगिएका छन्,’ सुजल फुड्स प्रालिका सञ्चालक निरञ्जन श्रेष्ठले भने, ‘यसले ब्रान्डको पनि विश्वसनियता घटाउने काम गर्नुका साथै कम्पनीलाई पनि नोक्सान भएको छ ।’

सुजल फुड्स प्रालि र सुजल डेरी प्रालिको ट्रेडमार्क पनि चोरी हुँदै आएको उनको भनाइ छ । ट्रेडमार्कको संरक्षण गरिदिन हरेक वर्ष आवेदन दिनुपर्ने बाध्यता रहेको उनले जनाए । ०७९ असारमा डिप आइसक्रिम उद्योग, सगुन फुड्स प्रालि, स्विटमार्ट फुड प्रालिलाई विपक्षी बनाएर सुजलले उद्योग विभागमा ट्रेडमार्क संरक्षण प्रदान गरिपाऊँ भन्दै उजुरी दिएको थियो । ‘एक दशकअघि एउटै प्रोडक्टका ३२/३३ वटा नक्कली प्याकेजिङ, ट्रेडमार्क बनाएर बिक्री हुन्थ्यो । बिचमा केही कम भए पनि पछिल्लो २/३ वर्षयता फेरि बढ्न थालेको छ,’ श्रेष्ठले भने, ‘यस विषयमा सरकारले चासो नदिँदा फेरि समस्या देखिएको छ । उस्तै प्याकेजिङ गरेर सामान बिक्री गर्दा व्यापार घटेको देखिन्छ । सरकारका तर्फबाट हेर्दा कर पनि गुमेको छ ।’

श्रेष्ठकै भनाइलाई उद्योग विभागमा परेका उजुरीले पनि पुष्टि गर्छन् । नक्कली ट्रेडमार्क अनधिकृत प्रयोग गरेको र गैरकानुनी रूपमा ट्रेडमार्क प्रयोग भएको भन्दै ०७९ मा ४६ वटा उजुरी परेका छन् । ट्रेडमार्क दाबी विरोधमा पनि १४५ उजुरी छन् । ०७८ मा नक्कली ट्रेडमार्कविरुद्ध ७५ उजुरी परेका छन् । ट्रेडमार्क दाबी विरोधका उजुरी १ सय ३९ भन्दा बढी परेको उद्योग विभागको विवरणमा छ ।

ट्रेडमार्क अनधिकृत प्रयोगका विषयमा कम्पनीहरूले नाम उस्तै राखेर दर्ता नगरी सामान बिक्री गरेका हुन्छन् । त्यसलाई नक्कली ट्रेडमार्क चोरी भन्ने गरिन्छ । ‘यसको मुख्य उद्देश्य उपभोक्ता झुक्याउने र व्यापार आफ्नो हातमा पार्ने हो,’ उद्योग विभागका एक अधिकारीले भने, ‘एउटाले झुक्याएर एकाधिकार तोड्न खोज्ने र अर्को पक्षले आफ्नो बचाउ गर्न खोज्ने गरेको पनि पाइएको छ ।’

ठूला र नाम चलेका कम्पनीप्रति उपभोक्ताको विश्वास हुन्छ । त्यसको फाइदा उठाउँदै केही कम्पनीले मिल्लोजुल्दो नाम राखेर सर्वसाधारण झुक्याउँदै आएको राष्ट्रिय उपभोक्ता मञ्चका अध्यक्ष प्रेमलाल महर्जनले बताए । ‘डिजाइन तथा ट्रेडमार्क चोरी भइरहेको छ । नाम चलेका कम्पनीको ट्रेडमार्क हुबहु चोरी गरिन्छ । नक्कलीको बिगबिगी हुँदा गुणस्तरको विषयमा व्यापक प्रश्न उठ्ने गरेको छ,’ उनले भने, ‘तर यसको नियमनमा कसैले चासो दिएको छैन । उद्योग विभाग र बाणिज्य, आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागले पनि वास्ता गर्दैनन् ।’ आयातित वस्तुको मात्रै नभई नेपालमै उत्पादित सामानमा पनि पेटेन्ट डिजाइन चोरी भइरहेको छ ।

‘यस्ता नक्कली काम गर्नेलाई उद्योग र वाणिज्य विभागले उपभोक्ता संरक्षण ऐनअनुसार कारबाही गर्न सक्छन् । तर यी निकायले कारबाहीमा तदारुकता देखाएनन्,’ वाणिज्य, आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागका प्रवक्ता होमनाथ भट्टराईले भने । ट्रेडमार्क भनेको उद्योगको बैद्धिक सम्पत्ति भएको भन्दै परेका उजुरी उद्योग विभागमा पठाइने गरिएको उनको भनाइ छ ।

‘अवैध भए कारबाही हुन्छ, उद्योगहरूले खाद्य प्रविधि तथा गुण नियन्त्रण विभाग र उद्योग विभागबाट पनि इजाजत लिएका हुन्छन्,’ उनले भने, ‘यस्ता विषयमा वाणिज्यले कारबाही गर्न सक्दैन । हामीले उद्योग विभागमै पठाउने गरेका छौं ।’ यता उद्योग विभागका औद्योगिक सम्पत्ति शाखाका निर्देशक डिकबहादुर कार्कीले भने नक्कली ट्रेडमार्कसम्बन्धी विषयमा अनुगमन गर्न नसकिएको स्विकारे । ‘बाँकी कामलाई प्राथमिकतामा राख्दा नक्कली ट्रेडमार्कसम्बन्धी विषयको अनुगमन हुन सकेन,’ उनले भने, ‘वास्तविक ट्रेडमार्ककर्ताले गरेको उजुरीअनुसार सुनुवाइ भइरहेको छ । मर्का पर्ने पक्षलाई न्याय मिलेकै छ ।’