विद्युत् आयात घट्दै, निर्यात बढ्दै

अघिल्लो आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा ४ करोड ४० लाख युनिट विद्युत् निर्यात भएकामा गत आर्थिक वर्ष ०७८/७९ मा ४९ करोड ३० लाख युनिट निर्यात भएको छ । गत वर्ष विद्युत् निर्यातबाट प्राधिकरणले ३ अर्ब ८८ करोड रुपैयाँ आम्दानी गरेको छ ।

यसरी एकातिर बिजुली आयात घटिरहँदा निर्यात भने बढिरहेको छ । नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको तथ्यांक हेर्दा अहिले नेपालको कुल विद्युत् जडित क्षमता २२ सय मेगावाट बराबर छ । अर्थात् उक्त परिमाण बराबरको बिजुली उत्पादन गर्ने आयोजना राष्ट्रिय प्रसारण प्रणालीमा जोडिएका छन् । हालसम्मको विद्युत् पिक डिमान्ड १ हजार ७ सय ४७ मेगावाट बराबर छ । अर्थात् नेपालले बिजुली खपत गरेको हालसम्मको सबैभन्दा उच्चतम बिन्दु १७ सय ४७ मेगावाट बराबर हो । वर्षायाममा हुने बिजुली उत्पादनको तुलनामा पिक डिमान्ड कम भएकाले निर्यात सम्भव भएको हो ।

वर्षायाममा जलविद्युत् आयोजनामा पानी बढ्ने भएका कारण उत्पादन बढ्छ भने हिउँदमा पानीको सतह घट्दा उत्पादन पनि घट्छ । जसकारण वर्षायाममा नेपालमा उत्पादित बिजुलीले आन्तरिक माग धानेर बेच्नसमेत थालिएको छ भने हिउँदयाममा अहिले पनि आयात गर्नुपर्ने अवस्था छ । यद्यपि आन्तरिक उत्पादन बढ्दै जाँदा एकातिर बिजुली आयात घटेको छ भने अर्कोतिर निर्यात बढिरहेको छ, जसले नेपालको विद्युत् व्यापार घाटा क्रमशः घट्दै गएको छ ।

गत आर्थिक वर्ष ०७८/७९ मा भारततर्फको विद्युत् निर्यात बढेको छ भने आयात घटेको छ । अहिले नेपालमा खपत गरी अतिरिक्त भएको विद्युत् दैनिक रूपमा अधिकतम ३६४ मेगावाट बराबर भारततर्फ निर्यात भइरहेको छ ।

अघिल्लो वर्षको तुलनामा आर्थिक वर्ष ०७८/७९ मा आन्तरिक विद्युत् खपत २१.२८ प्रतिशतले वृद्धि हुँदासमेत प्राधिकरणले विद्युत् आयात घटाएको देखिन्छ । आन्तरिक माग धान्न आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा २ अर्ब ८० करोड ६० लाख युनिट विद्युत् आयात गरिएकामा गत आर्थिक वर्ष ०७८/७९ मा ४५.०५ प्रतिशत घटेर १ अर्ब ५४ करोड ३० लाख युनिटमा झरेको छ । आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा कुल २१ अर्ब ८२ करोड रुपैयाँको विद्युत् आयात भएको थियो । आर्थिक वर्ष ०७८/७९ मा आयात घटेर ११ अर्ब ५८ करोड रुपैयाँमा झरेको छ । प्राधिकरणले आयात गरेको विद्युत्बाट निर्यात गरेको विद्युत् घटाउँदा खुद आयात एक अर्ब ५ करोड युनिट हुन्छ । प्रणालीमा उपलब्ध ऊर्जामध्ये खुद आयातको हिस्सा ९.४९ प्रतिशतमा झरेको छ ।

चालु आर्थिक वर्षबाट खुद आयातको अन्त्य भई खुद निर्यात सुरु हुने नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका कार्यकारी निर्देशक कुलमान घिसिङ बताउँछन् । ‘गतवर्ष ऊर्जा खपत २७ प्रतिशतले बढ्यो र प्राधिकरणका स्वामित्वका विद्युत् गृहबाट १६ प्रतिशतले उत्पादन बढाउन सफल भयौं । विद्युत् चुहावट घट्दा र अनावश्यक खर्च नियन्त्रण गर्दा प्राधिकरणको खुद नाफा पनि बढ्यो,’ घिसिङले भने । विद्युत् प्राधिकरणले गत जेठ १९ बाट इन्डियन इनर्जी एक्सचेन्ज (आईईएक्स) मा बिजुली बेच्न थालेको थियो । यद्यपि नेपालले आईईएक्समा बिजुली बेच्न पहिलोपटक अनुमति पाएको गत वर्ष कात्तिकमा हो ।

गतवर्ष त्रिशूली र देवीघाट जलविद्युत् आयोजनाको मात्रै बिजुली भारतले किनेको थियो । यस वर्ष भने ती दुई आयोजनासहित मर्स्याङ्दी, मध्यमर्स्याङ्दी, कालीगण्डकी र लिखुसमेत गरी कुल ३ सय ६४ मेगावाट बिजुली भारत गइरहेको छ । भारतमा बिजुली बेचिरहेका यी आयोजनामध्ये लिखु निजी क्षेत्रबाट प्रवर्द्धित आयोजना हो । आईईएक्सभन्दा बाहिर भारतको बिहार राज्यलाई पनि नेपालले बिजुली बेचिरहेको छ । गत जेठ तेस्रो सातादेखि असार मसान्तसम्म नेपालले भारतीय बजारमा बिजुली बेच्दा प्रतियुनिट करिब ८५ पैसा सेवा शुल्क तिरिरहेको छ । त्यसमा करिडोर चार्ज (ह्वीलिङ चार्ज), पावर एक्सचेन्ज चार्ज र मध्यस्थकर्ता कम्पनीलाई तिर्नुपर्ने शुल्क जस्ता सेवा शुल्क पर्दछन् ।

अहिले नेपालले प्रतिदिन विद्युत् बजार (डे अहेड मार्केट) को अवधारणामा आईईएक्समा बिजुली बेचिरहेको छ । यस अवधारणामा हरेक दिनको २४ घण्टालाई १५/१५ मिनेटको ९६ वटा ब्ल्कमा विभाजन गरी बजारले तय गरेको प्रतिस्पर्धी दरमा बिजुली खरिद–बिक्री गरिन्छ । प्राधिकरणले हरेक दिन बिहान १० देखि मध्याह्न १२ बजेसम्म एक्सचेन्ज बजारमा बिक्री गरिने विद्युत्को परिमाणसहित बोलकबोल प्रतिस्पर्धा छ । विद्युत् प्रणालीमार्फत तय हुने ‘मार्केट क्लियरिङ प्राइस’ का आधारमा विद्युत्को प्रतियुनिट बिक्री दर तय हुन्छ । प्रतिस्पर्धी दर तय भएपछि रातिको १२ बजेदेखि अर्को दिनको रातको १२ बजेसम्म अर्थात् २४ घण्टा विद्युत् निर्यात गरिन्छ । गतवर्ष माथिल्लो तामाकोसी, तल्लो मोदीखोला, तल्लो जोगमाई खोला र लिखु–४ लगायत जलविद्युत् आयोजना प्रसारण लाइनमा जोडिएपछि वर्षायाममा आन्तरिक माग धान्नेभन्दा बढी बिजुली उत्पादन भइरहेको छ । वर्षायाममा माथिल्लो तामाकोसी र चमेलियासमेतको बिजुली पनि बेच्ने गरी नेपालले अनुमति मागे पनि भारतले त्यसको स्वीकृति दिएको छैन । प्राधिकरणले चालु आर्थिक वर्षमा करिब ५ अर्ब र आगामी वर्षमा करिब २० अर्ब रुपैयाँको विद्युत् निर्यातको प्रक्षेपण राखेको छ । विदेशी मुद्रा सञ्चिति घट्दै गएका बेला बिजुली व्यापारबाट त्यसलाई केही मात्रामा भए पनि भरथेग गर्न सकिने ठानिएको छ ।