रोपो सुक्यो, खेतमा धाँजा

रूपन्देहीको बुटवल–१८, दुवौलीका शोभाखर पाठक ७९ वर्ष पुगे । घराडैको चौतारामा आराम गरेका उनी बेलाबेलामा उठ्दै आँखाअगाडिको आफ्नो खेत हातले घाम छेक्दै नियालिरहेका थिए । बुबाकै पालादेखि खेती किसानी काम सिकेका उनको १ बिघा जमिन छ । आफूले जानेदेखि धान रोपाइँ गर्ने बेलामा र गरिसकेपछि दुईपटक खडेरीको अनुभव गरेको सुनाए । ‘यस्तो सुक्खा त मैले ०३४/३५ तिर जानें, त्यसपछि अहिल्यै हो,’ उनले भने, ‘अब भगवान् नडाकी नहुने भयो ।’

०३४/३५ मा असार मसान्तमा बीउ राखेर साउनमा रोपाइँ गरेको उनले सम्झिए । अहिले पनि पानी नपर्दा धान बाली लगाएको खेत नै पटपट फुटेर हेरिनसक्नुभएको उनले सुनाए । जमिन हुनेभन्दा नहुने मानिस सुखी रहेको उनको भनाइ छ । खेती लगाउँदा १ बिघाका लागि ५० हजार रुपैयाँ छुट्याउनुपर्ने उनले बताए । ‘खेताला, ट्र्याक्टर, मलखाद गर्दा पैसा बढी चाहिन्छ,’ उनले भने, ‘लगानी उठ्ने गुन्जायस नै छैन । बेलामा न मल पाइन्छ, न पानी पर्छ, श्रम पनि व्यर्थै जान्छ ।’

पाठककै छिमेकी शंकर थारूले २ बिघा खेतमा धान रोपेका छन् । पानी पार्न शिवजीको पूजा जरुरी रहेको उनको भनाइ छ । ‘हामी थारूहरूले शिवजीलाई पूजा गरेर ‘हे भोलेनाथ पानी पार्देऊ, हाम्रो अन्न बढाइदेऊ’ भन्छम्,’ उनले भने, ‘पुकार्ने दिन पानी परेकै हुन्थ्यो । अहिले त पापी मानिस बढी भएकाले भगवान् पनि रिसाए कि ! जति पुकारा गरे पनि पानी पर्दैन ।’ पानी पर्नु/नपर्नु प्रकृतिको विषय भए पनि किसानको आशा पानी परोस् भन्ने रहेको थारूले सुनाए । धान पर्याप्त नफले वर्षभरि खान पनि नपुग्ने उनले बताए । ‘अन्न बिक्री गरेर कमाम्ला भन्ने दिन गए,’ उनले भने, ‘सबका सन्तान विदेश लागे, खेती गर्ने मानिसको समेत कमी हुन थालिसक्यो ।’ केही दिन यत्तिकै रहने हो भने पहेंलिएको धान सुकेर मर्ने उनको चिन्ता छ ।

एक दिन कुलाको पानी लगाएर खेत भिजाए पनि २० दिनयता खेत सुक्खा रहेको तिलोत्तमा–६ की सुमित्रा क्षत्रीले सुनाइन् । २ बिघा खेतमा १५ जना खेताला लगाएर रोपेको धानको बिजोग भएको उनको गुनासो छ । ‘हारगुहार गरेर ट्र्याक्टर मगाउनुपर्छ, धान रोप्दा मल, बीउ सबै अभाव भयो,’ उनले भनिन्, ‘पानी नपरेपछि केको रोपाइँ !’ आउँदो वर्षदेखि त खेत बाँझै राखेर बस्ने निर्णय गरेको उनले सुनाइन् । कृषि विकास निर्देशनालयका अनुसार रूपन्देहीमा ९५ प्रतिशतभन्दा बढी रोपाइँ सकिसकेको छ । बाँकी जमिनमा रोपाइँ नहुन पनि सक्ने निर्देशनालयले जनाएको छ ।

आकाशे पानीको भरमा रोपाइँ गरेको खेतमा धानको बीउ अझै सरेको छैन । खडेरीले खेतमा धाँजा फाटेपछि पश्चिम नवलपरासीको रामग्राम नगरपालिका सहुवाटिकरका स्थानीयले शुक्रबार मध्य रातमा इन्द्र देवतालाई खुसी पार्न भन्दै टोलभरि पानी र दक्षिणा संकलन गरे । हरेक घरबाट एक माना पानी र केही दक्षिणा संकलन गरेर इन्द्र भगवान्को पूजा गरे । तराई क्षेत्रमा असार/साउनमा खडेरी पर्‍यो भने यसरी नै इन्द्र भगवान्को पूजा गर्ने प्रचलन छ । लगातारको खडेरीले जनजीवन प्रभावित भएपछि यसरी पूजा गरिएको स्थानीय चूरामणि चौधरीले बताए । ‘भर्खरै रोपेको रोपो सुक्न थालेपछि किसान समस्यामा छन्,’ उनले भने ।

शनिबार मध्याह्न १२ बजे बर्दघाट–१४ का रेशमप्रसाद चापागाईं खेतमा थिए । ३७ डिग्री तापक्रमको प्रवाह नगरी उनी वर्षभरि अन्न जोहो गर्ने खेतमा पानीको स्रोतको खाजीमा भौंतारिरहेका थिए । ‘१० कट्ठामा लगाएको धानको रोपो मर्‍यो भने वर्षभरि चामल किनेर खानुपर्छ,’ उनले भने, ‘खेतमा आउँदा मन रुन्छ । आकाशमा बादल मडारिन्छ तर पानी पर्दैन ।’ भर्खर रोपेको धानलाई प्रशस्त पानीको आवश्यकता पर्ने भए पनि चर्को घाम र वर्षा नहुँदा खेतमा धाँजा फाँटेपछि किसान चिन्तित बनेका हुन् ।

जिल्लामा चर्को घाम लागेर गर्मी बढेको छ । केही स्थानमा भूमिगत सिँचाइमार्फत खेतमा पानी लगाएको भए पनि अधिकांश स्थानका किसान आकाशे पानीको भरमा बस्नुपर्ने बाध्यता छ । रोपाइँको समयमा रासायनिक मलबिनै रोपाइँ गरेका किसानलाई समयमा पानी नपर्दा थप समस्या परेको छ । वर्षा नहुँदा धान खेतीमा असर गरेको कृषि ज्ञान केन्द्र परासीका प्रमुख शिव अर्यालले बताए । जिल्लामा २१ हजार हेक्टरमा धान खेती हुँदै आएको छ ।

साउन लागिसक्दा पनि मनसुन सक्रिय नहुँदा बर्दियामा बियाड सुक्ने र धाँजा फाँट्न थालेको छ । बर्दियामा करिब ७५ प्रतिशत धान रोपाइँ भए पनि मनसुनी वर्षा नहुँदा खेत धाँजा पर्न थालेको छ । गुलरिया नगरपालिकामा ९० प्रतिशत खेतमा रोपाइँ भएको कृषि शाखाले जनाएको छ । पम्पिङ सेट, विद्युतीय सिँचाइबाट रोपाइँ गरे पनि पानी नपर्दा यहाँका किसान निकै पीडित बनेका छन् । १ बिघामा रोपाइँ गरेको धान खेत सुक्दै गएको स्थानीय राजेन्द्र लोधको भनाइ छ । खेतमा पानी सुकेपछि धाँजा परेको उनले बताए ।

स्थानीय हरिराम चौधरीको रोपाइँ भएको खेत पनि धाँजा फाटेर चिरिएको छ । आकाशे पानी नपरेसम्म धान उत्पादन हुन नसक्ने उनले गुनासो गरे । राष्ट्रिय गौरवको सिँचाइ आयोजनाको नहरमा असार महिनामा पर्याप्त पानी छैन । अन्नको भण्डार मानिएको बर्दियामा ५२ हजार हेक्टर क्षेत्रफलमा धान खेती हुने गर्छ । पम्पिङ सेटबाट सिँचाइ गरे पनि रोपाइँ कसरी गर्ने हो भन्ने चिन्ता किसानको छ । साउन पहिलो सातासम्म पानी नआए करिब १५ प्रतिशत धान उत्पादनमा कमी आउने एकीकृत कृषि तथा पशुपन्छी विकास कार्यालयको अनुमान छ ।

बर्दियामा रोपाइँ भएको जानकारी सम्बन्धित पालिकाबाट प्राप्त भए पनि अन्य जानकारी नभएको कार्यालय प्रमुख विनोद घिमिरेले बताए । मनसुन चक्रमै भएको गडबडीले पानी नपरेको वातावरणका जानकार युवराज कँडेलले जनाए । पूर्वी क्षेत्रबाटै पानी प्रवेश नगरेकाले वर्षात् नभएको उनको भनाइ छ । ‘किसानले लगाएको रोपो मर्न थाल्यो, लगानी खेर जाने देखियो,’ उनले भने, ‘सरकारले धान उत्पादन बढाउने भनी देखेको सपना फेल खाने भयो ।’