खेतीमा बेहिसाब क्षति
काठमाडौँ — गत कात्तिक पहिलो साताको बेमौसमी वर्षाले कैलाली भजनी नगरपालिका–८ का ध्वाजबहादुर विश्वकर्माले २ बिघामा लगाएको धानबाली नष्ट भयो । प्रतिबिघा करिब २५ क्विन्टलसम्म धान फलाउँदै आएका उनले यसपालि एक दाना पनि भित्र्याउन पाएनन् ।
धान काट्ने बेला मौसम घमाइलो भए पनि बेमौसमी वर्षाले पाँजा सुकाएर राखेको बाली नै बगाइदिएको हो । कात्तिकमा विपत्ति भोगेका उनलाई अहिले पुनः गहुँबाली जोगाउन चिन्ता परेको छ । ‘गहुँ कात्तिक पहिलो साता नै छरिसक्नुपर्थ्यो तर हिलाम्मे खेत नसुक्दा मंसिरमा लगायौं । छरिसकेपछि फेरि सुक्खा भयो । अलिअलि पानी त लगायौं तर भोलिपल्टै वर्षा भयो,’ उनले भने, ‘पानी धेरै हुँदा गहुँ सबै पहेंलो भएको छ ।’
यस क्षेत्रका किसानले २०६१ यता लगातार यस्तो समस्या भोगिरहेका छन् । मौसम परिवर्तन, हिउँदमा चिसोले तरकारी नै बिग्रनेलगायत प्राकृतिक विपत् भोग्न बाध्य भइरहेको भजनी–८ कै अर्का किसान खेमराज काफ्लेले बताए । कृषिमा प्राकृतिक विपत्तिको कहर बर्सिएपछि घरखर्च धान्न अहिले भारतकै भर पर्नुपरेको उनको गुनासो छ ।
बाँके खजुरा गाउँपालिका–४ का दाताराम पौडेलले २७ कट्ठामा लगाएकामा बेमौसमी वर्षाले १५ कट्ठाको धान नष्ट भयो । ‘विगतमा यस्तो समस्या थिएन । यसपालि एक्कासि मौसम परिवर्तन भयो । हुरी र पानीले धान सबै डुबायो,’ उनले भने, ‘तर सरकारबाट कुनै राहत पाएका छैनौं ।’ गत असोज ३१ देखि सातासम्म भएको वर्षाले मुलुकभर १ लाख ११ हजार ६ सय ९ हेक्टर धानबालीमा क्षति पुर्याएको कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयको तथ्यांक छ । जसबाट किसानलाई करिब ११ अर्ब ८७ करोड ५१ लाख रुपैयाँ (४ लाख २४ हजार १ सय १३ टन) क्षति भएको छ तर अहिलेसम्म राहत पाएका छैनन् ।
सलह, फौजी किराबाट पनि किसानहरू पीडित छन् । २०७७ असारमा सलहको प्रकोप तराई, पहाडदेखि हिमालसम्मै गरी करिब ५२ जिल्लामा पुगेको थियो । सलहले दाङ, प्यूठान, मकवानपुर, अर्घाखाँची र पाल्पामा बढी क्षति पुर्यायो । ती क्षेत्रमा मकै, तरकारी, फलफूल र भटमास बाली गरी करिब १ हजार १ सय १८ हेक्टर क्षेत्रफलमा क्षति पुगेको प्लान्ट क्वारेन्टिन तथा विषादी व्यवस्थापन केन्द्रको तथ्यांकमा छ । तर त्यसबेला पनि किसानले राहत पाएनन् । केन्द्रका अनुसार यसअघि नेपालमा सलहको प्रकोप सन् १९६२ मा देखिएको थियो । काठमाडौं, भक्तपुर, काभ्रे, धादिङ, भक्तपुरलगायत क्षेत्रमा असर देखिएको थियो । तर त्यतिबेला थोरै परिमाणमा भित्रिएकाले ठूलो क्षति निम्तिएन । केन्द्र प्रमुख सहदेवप्रसाद हुमागाईंका अनुसार सलहको प्रकोप जलवायु परिवर्तनको असर हो । ‘पानी नपर्ने मरुभूमि क्षेत्रमा पटक–पटक पानी परिदियो, त्यसले बालुवामा सुहाउँदो चिस्यान पुग्यो, त्यही भएर सलहको सख्या ह्वातै बढ्ने गरेको देखिन्छ,’ उनले भने, ‘वायुको चाप नेपालतर्फ पर्दा यहाँ पनि असर देखियो । सलहलाई अनुकूल अवस्था हुँदा त्यस्तो हुन्छ, यो सब जलवायु परिवर्तनले भएको हो ।’
जलवायु परिवर्तनकै कारण पछिल्लो समय बालीनालीमा नयाँ रोग–किराहरू देखिएका छन् । विगतमा तराई क्षेत्रमा लाग्ने रोग–किराहरू अहिले माथिल्लो भेगसम्मै पुगेको पाइएको छ । ‘अहिले धेरै समस्या आएका छन् तर रोग–किराको संख्या ठ्याक्कै भन्नलाई अध्ययन भइसकेको छैन,’ उनले भने, ‘यसको अनुसन्धान नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क) ले गर्नुपर्ने हो । भएको जस्तो लाग्दैन ।’
बढ्दो तापक्रम र प्रकृतिमा आएको परिवर्तनले नेपालको कृषि उत्पादनमा जोखिम बढ्दै गएको जानकारहरू बताउँछन् । कृषि क्षेत्रमा खडेरी, बाढी, असिना, शीतलहर, गर्मी, चट्याङ र किरा–रोगको समस्या बढ्न थालेको छ । वन तथा वातावरण मन्त्रालयले सन् २०१४ मा गरेको एक अध्ययनले दीर्घकालमा जलवायु परिवर्तनबाट कृषि क्षेत्रमा मात्र कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ०.८ प्रतिशत क्षति हुने आकलन गरेको थियो । पछिल्लो समय असर थपिएको छ । यद्यपि, यसको अध्ययन कुनै निकायबाट हुन नसकेको कृषिविज्ञ कृष्ण पौडेलले बताए । ‘देशव्यापी अध्ययन नभए पनि नेपालमा करिब १० प्रतिशत नदीनाला सुके । चुरेलगायत क्षेत्रका पानीको मुहान पनि सुकेका छन् । यसको अध्ययन कहींबाट भएको देखिएन,’ उनले भने, ‘नयाँ प्रकृतिका रोग–किरा बढेका छन् । बालीनाली ध्वस्त पारेका छन् । जलवायु परिवर्तनकै कारण पुसमा मौसम फल्यो । यी कुराले कृषिलाई असर गर्छ ।’
आर्थिक सर्वेक्षण ०७७/७८ अनुसार आर्थिक वर्ष ०६८/६९ को कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा कृषि क्षेत्र (कृषि, वन र मत्स्यपालन) को योगदान ३२.७ प्रतिशत रहेकोमा पछिल्ला वर्षहरूमा यस्तो योगदान क्रमशः घट्दै गई आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा २५.८ प्रतिशत रहने अनुमान छ । औद्योगिक, दलहन र खाद्यान्न बालीको उत्पादनमा क्रमशः २.८ प्रतिशत, १.७ प्रतिशत र ०.१ प्रतिशतले कमी आएको छ । पर्याप्त हिउँदे वर्षा नहुँदा यी बालीहरूको उत्पादनमा कमी आएको सर्वेक्षणमा उल्लेख छ ।
कृषि मन्त्रालयका वरिष्ठ तथ्यांक अधिकृत रामकृष्ण रेग्मीले जलवायु परिवर्तनका कारण किसानहरूमा अन्योल बढिरहेको बताउँछन् । ‘एक त समयमै वर्षा हुँदैन । पानी परेपछि धेरै ठाउँमा बाढी आउँछ । किसानहरूले मौसमअनुसार खेती गर्ने योजना बनाएका हुन्छन् तर वर्षाका कारण बालीचक्र नै तलमाथि हुन्छ,’ उनले भने, ‘यसले धानबाली, आलु, तरकारीलगायतमा धेरै असर पुर्याएको छ ।’ मन्त्रालयका अनुसार मुलुकभर खेतीयोग्य जमिन ३० लाख ९१ हजार हेक्टर छ । जसमध्ये १० लाख ३० हजार हेक्टरमा खेती नै हुँदैन । यस्तै, सिँचाइयोग्य जमिन १७ लाख हेक्टर रहेकोमा करिब १४ लाख हेक्टरमा मात्रै सिँचाइ सुविधा पुगेको छ । ‘किसानको कन्ट्रोलमा करिब १४ प्रतिशत मात्रै पानी छ, बाँकी अकासेपानीमै निर्भर हुनुपर्ने बाध्यता छ,’ उनले भने, ‘यस्तो अवस्थामा जलवायु परिवर्तनले किसानलाई थप समस्यामा पारेको छ ।’
बाली विकास तथा कृषि जैविक विविधता संरक्षण केन्द्र प्रमुख रामकृष्ण श्रेष्ठले पनि जलवायु परिवर्तनले कृषिमा धेरै नोक्सान भइरहेको बताए । ‘पहिलो, खडेरी बढ्दा उत्पादन राम्रो भएन,’ उनले भने, ‘दोस्रो, तापक्रम बढेको छ, यसो हुँदा कतिपय बालीको फूल सुक्छ । यसले उत्पादन धेरै घटाउँछ ।’ उनका अनुसार जलवायु परिवर्तनले रातको तापक्रम बढेको छ । यसले सबैखाले बालीमा असर परेको छ । ‘अस्ट्रेलियाको एक संस्थाले गरेको अध्ययनअनुसार सन् २०५० सम्म धानबाली ११ प्रतिशत, मकैबाली १९ प्रतिशत र गहुँबालीको उत्पादन ५० प्रतिशतसम्म घट्ने अनुमान छ,’ उनले भने, ‘कारण जलवायु परिवर्तन नै हो ।’
जलवायु परिवर्तनले बाली, माटो, किरालगायत क्षेत्रमा पारेको असरबारे नार्कले पर्याप्त अध्ययन नगर्दा समस्या भइरहेको खाद्यका लागि कृषि अभियानका संयोजक एवम् राष्ट्रिय कृषक समूह महासंघ नेपालका संस्थापक अध्यक्ष उद्धव अधिकारीले आरोप लगाए । ‘यो गहन विषय हो । जलवायु परिवर्तनले पानीका मुहान सुक्ने, बेमौसमी फल लाग्ने गरेको छ । फैजीकिरा, सलहको प्रकोप पनि देखियो । माटोको उर्वराशक्ति घट्ने समस्या पनि छ,’ उनले भने, ‘समग्रमा कृषि प्रणालीमा के–कति क्षति पुग्यो भन्ने विषयमा अध्ययन आवश्यक छ । तर गहिराइमा गएर सरकारले अध्ययन गरेको छैन, न जलवायु परिवर्तनका असरबारे किसानलाई सचेत गराइएको छ ।’
नार्कका कार्यकारी निर्देशक दीपक भण्डारीले जलवायु परिवर्तनले बाली र माटोमा असर गरे पनि पर्याप्त अध्ययन नभएको स्विकारे । उनले स्रोत साधन र जनशक्ति अभावमा अनुसन्धान गर्न नसकेको बताए । ‘पछिल्लो समय विभिन्न रोग देखा परेका छन् । जलवायु परिवर्तनकै कारण माथिल्लो भेगको माटो बगेको छ । पानीले समस्या बनाएको छ । प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष रूपमा दीर्घकालीन असर पनि देखिएका छन्,’ उनले भने, ‘तर स्रोतसाधनको कमीले कारण पत्ता लगाउन पर्याप्त अध्ययन गर्न सकेका छैनौं ।’ नार्कमा माटो र बालीसम्बन्धी अध्ययन गर्न छुट्टै निकाय छन् । ती निकायबाट पनि पर्याप्त अध्ययन, अनुसन्धान भएको छैन । ‘सामान्यतया पानी थोरै पर्ने र धेरै पर्ने, माटो बगाएर लैजानेलगायत समस्याका कारण उर्वराशक्तिमा असर परेकै छ । खडेरीले बिरुवालाई चाहिने पानीको अभाव हुँदा पोषण पर्याप्त पुगेको छैन,’ राष्ट्रिय माटो विज्ञान अनुसन्धान प्रतिष्ठान केन्द्र प्रमुख श्रीप्रसाद विष्टले भने, ‘तर माटो यति बग्यो, उर्वराशक्ति यति घट्यो भन्ने तथ्यांक छैन ।’ उनका अनुसार उर्वराशक्ति कम या सुक्खा हुँदा रसायनिक, प्रांगारिक मल प्रयोग गरे पनि बोटबिरुवालाई पर्याप्त पोषण मिल्दैन । बढी पानी र बढी सुक्खा दुवैले असर पार्छ । ‘यसले माटोमा हुने सूक्ष्म जीवाणुमा असर पुर्याउँछ । जसले कार्बन–नाइ्रटोजन चक्रलाई तुहाउने गर्छ,’ उनले भने ।
‘हिउँ पग्लेको छ । तराईको फलफूल पहाडमा र पहाडको फलफूल हिमालमा फल्न थालेको छ,’ राष्ट्रिय कृषि वातावरण अनुसन्धान केन्द्र प्रमुख टीकाराम चापागाईंले भने, ‘यो जलवायु परिवर्तनकै असर हो । तर ठ्याक्कै कुन बालीमा कति असर पुग्यो, त्यो खालको तथ्यांक छैन ।’ जलवायु परिवर्तनले बालीचक्र र कृषि प्रणालीमै असर गरिरहेकाले खेतीपातीलाई दिगोपनातिर ढाल्नुपर्नेमा विज्ञहरूको जोड छ । ‘त्यो भनेको रासायनिक मलमा मात्रै भर पर्नु भएन, प्रांगारिकतर्फ पनि ध्यान दिनुपर्यो,’ श्रेष्ठले भने, ‘प्रांगारिक मलमा सूक्ष्म जीवाणुहरू प्रशस्त हुन्छन् । जसले माटोको पानी सोस्ने क्षमता बढाउँछ । यीबाहेक पर्यावरणमैत्री खेतीमा जानुपर्यो । रैथानेबाली बचाउनुपर्यो ।’
कृषिउपज आयात लगातार बढ्दो
नेपाललाई कृषिप्रधान मुलुक दाबी गरिए पनि खाद्यान्न आयात उच्च दरले बढेको छ । भन्सार विभागको तथ्यांकअनुसार साउनयताको ६ महिनामा ६० अर्ब ९९ करोड रुपैयाँको मुख्य कृषिजन्य खाद्यवस्तु आयात भएको छ । जसमध्ये सबैभन्दा बढी १६ अर्ब १७ करोड रुपैयाँको चामल, ११ अर्ब ७१ करोडको मकै, १० अर्ब ७ करोडको धान आयात भएको विभागका तथ्यांक अधिकृत मोहन पुडासैनीले जानकारी दिए ।
लागत खर्च बढी हुँदा किसानहरू वैकल्पिक पेसातर्फ लाग्न थालेका छन् । ‘लागत बढी छ, आम्दानी छैन । जसले गर्दा किसानहरू कृषितर्फ त्यति आकर्षित छैनन्,’ राष्ट्रिय कृषक समूह महासंघ नेपालका संस्थापक अध्यक्ष अधिकारीले भने, ‘किसानहरू वैकल्पिक पेसातर्फ लागे । वैदेशिक रोजगारतर्फ आकर्षित भए । जसले गर्दा आयात बढ्दो छ ।’ पछिल्लो समय खेत बाँझो राख्ने, प्लटिङ गरेर बिक्री गर्ने प्रचलन बढेकाले पनि खाद्यवस्तुको आयात बढेको हो । विभागको तथ्यांकले पनि कृषिउपजको आतात लगातार बढेको देखाउँछ । ०७३/७४ मा ६१ अर्ब ६८ करोडको आयात भएको कृषिउपज ०७४/७५ मा बढेर ६९ अर्ब १४ करोड रुपैयाँ पुग्यो । ०७५/७६ मा ८० अर्ब ४६ करोड, ०७६/७७ मा ८९ अर्ब ९४ करोड र ०७७/७८ मा ह्वात्तै बढेर १ खर्ब १८ अर्ब ९ करोड रुपैयाँको कृषिउपज भित्रिएको छ ।
प्रकाशित : फाल्गुन ७, २०७८ १३:५९
