भारतमा ऊर्जा संकट, नेपालमा खेर

भारतमा विद्युत् माग धान्न नसकिने अवस्थामा पुग्दा नेपालमा भने विद्युत् खेर गइरहेको छ । भारतमा देखिएको ऊर्जा संकटलाई नेपालले केही हदसम्म सहयोग पुर्‍याउन सक्ने अवस्था रहे पनि भारत आफैंले त्यसको बाटो खोलेको छैन । नेपाललाई भारतीय बजारमा विद्युत् व्यापारका लागि स्वीकृति दिइएको छैन । त्यस्तो स्वीकृतिका लागि नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले भारतलाई पटक–पटक आग्रह गर्दै आएको छ । तर त्यहाँको विद्युत् मन्त्रालयले निर्णय गरिसकेको छैन । गत पुसमा प्राधिकरणले भारतलाई विद्युत् उपलब्ध गराउन सक्ने भन्दै टेन्डरसमेत हालेको थियो । तर उक्त टेन्डर नेपालले हात पार्न सकेन । त्यस्तै, प्राधिकरणका कार्यकारी निर्देशक कुलमान घिसिङले त्यहाँको बजारमा विद्युत् व्यापारका लागि बाटो खोलिदिन गत भदौ तेस्रो साता बिहार राज्यसँग आग्रह गरेका थिए । तर केन्द्र सरकारअन्तर्गतको विद्युत् मन्त्रालयले व्यापारका लागि स्वीकृति नदिएका कारण यो विषय अल्झिरहेको छ ।

भारतमा अहिले देखिएको ऊर्जा संकटलाई नेपालले केही हदसम्म कम गर्न सक्ने दाबी गर्छन् घिसिङ । के भारतमा कोइला अभावको माग नेपालको विद्युत्ले पूरा गर्न सक्छ भन्ने कान्तिपुरको प्रश्नमा घिसिङले भने, ‘अहिले भारतमा विद्युत् अभाव हुने र हामीकहाँ खेर जाने अवस्था भयो । भारतलाई चाहिने सबै माग अहिले तत्काल पूरा गर्न त सक्दैनौं । तर त्यहाँको बजारमा नेपालले विद्युत् बेच्नका लागि भारत आफैंले स्वीकृति दिएको छैन,’ उनले भने, ‘नेपालसँग उत्पादन छ, प्रसारण संरचना पनि छ । तर व्यापार गर्नका लागि कानुनी रूपमा पाउनुपर्ने स्वीकृति हामीले पाएका छैनौं ।’ नेपालको विद्युत् भारतमा बिक्री गर्नेबारे पटक–पटक आग्रह र प्रयास गर्दा पनि कानुनी अड्चन पन्छाउन नसकिएको उनको भनाइ छ । ‘हामीले आग्रह गरिरहेका छौं । तर अझै समय लाग्छ भन्ने कुरा आइरहेको छ,’ उनले भने ।

नेपालबाट विद्युत् किन्दा भारतले तुलनात्मक रूपमा सस्तो पनि पाउँछ । माग र आपूर्तिको दैनिक अवस्थाले त्यहाँको विद्युत् मूल्य निर्धारण गरिने भएकाले अहिले महसुल दर पनि बढी छ । तर नेपालले उसलाई आधाभन्दा सस्तोमा विद्युत् उपलब्ध गराउन सक्ने घिसिङ बताउँछन् । उनका अनुसार भारतले २४ घण्टामा ९६ वटा ब्लक बनाएर विद्युत् व्यापार गर्ने गर्छ । हरेक १५ मिनेटको एउटा ब्लकमा माग र आपूर्तिका आधारमा मूल्य थपघट हुन्छ । अहिले त्यहाँ पिक आवरको विद्युत् दर प्रतियुनिट २० र औसत १२–१३ भारतीय रुपैयाँ पुगेको छ । तर नेपालले ५–६ भारतीय रुपैयाँमा विद्युत् बेच्न सक्ने उनको भनाइ छ । दैनिक रूपमै बजारमा खरिद–बिक्री गर्दा उनीहरूको मूल्य पनि माग र आपूर्तिका आधारमा बढ्ने–घट्ने भइरहन्छ ।

अहिले नेपालले भारतलाई दैनिक २–३ सय मेगावाटसम्म र रातको समयमा ४ सय मेगावाटसम्म विद्युत् उपलब्ध गराउन सक्छ । दसैंदेखि तिहारसम्मको समयमा उद्योगधन्दा नचल्ने भएकाले अझ बढी विद्युत् खेर जाने अवस्था नेपालमा छ । त्यो बेला रातको समयमा ६ सय मेगावाटसम्म विद्युत् नेपालले भारतलाई उपलब्ध गराउन सक्ने उनले जनाए । ‘यसको अर्थ अहिले दैनिक ५–६ करोड रुपैयाँ बराबरको विद्युत् नेपालमा खेर जाने अवस्था छ,’ उनले भने । उत्पादन मात्र नभई विद्युत् आपूर्ति गर्न प्रसारण संरचनामा पनि कुनै समस्या नरहेको उनले दाबी गरे । अहिले तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनाबाट उत्पादित विद्युत् ढल्केबर सबस्टेसनबाट सिधै मुजफ्फरपुर गइरहेको छ । नेपालको विद्युत् भारतको केन्द्रीय प्रसारणलाइनसँग जोडिइसकेको छ । तर भारतले त्यहाँको बजारमा नेपालको विद्युत् बेच्नका लागि स्वीकृति नदिएको विषयले अहिले समस्या पारेको हो । ‘यो नीति निर्माण तहबाटै टुंगिनुपर्ने विषय हो । हामीले नेपालको प्रपोजल क्लियर गर्नुपर्‍यो भनेर भारतसँग आग्रह पनि गरिरहेका छौं । त्यो क्लियर नहुँदासम्म हामीले त्यहाँ विद्युत् व्यापार गर्न पाएनौं,’ उनले भने ।

भारतमा कोइलाको अभावलाई अहिलेको विद्युत् संकटको मुख्य कारण मानिएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कोइलाको मूल्य बढ्दा आयात घटेको छ भने मौज्दात रित्तिँदै गएको छ । भारतभित्रै रहेका कोइलाखानीको उत्खनन वर्षात्का कारण प्रभावित भएको छ । डेढ सय हाराहारी कोइलाखानीले भारतको आधाभन्दा बढी विद्युत् माग धान्दै आएका छन् । अहिले त्यहाँ माग र आपूर्तिबीच ६ करोड युनिटसम्मको फरक रहेको भारतीय सञ्चारमाध्यमहरूले जनाएका छन् । विद्युत् संकट व्यवस्थापनका लागि सरकारी कार्यालयहरूमा पनि दिउँसो विद्युत् कटौती गर्ने तथा उद्योगधन्दाहरूलाई आलोपालो चलाउनेबारे छलफल भइरहेको बताइएको छ ।