धान भए जे पनि किन्न सजिलो

किराना सामान किन्यो, धान नै बुझायो । सामान किन्दा धान हुनेलाई विनिमय सजिलो छ । यो बेला थारू समुदायका लागि धान नगद नोट जत्तिकै छ ।

बालबालिकाले खानेकुरा किन्न माग्दा धानको रास देखाइन्छ । बालबालिका पोकामा धान बोकेर पसल कुद्छन् । कृषिमा निर्भर समुदायले विनिमयको आधार धान बनाएको छ । यसअघि महजनी प्रथा थियो । उनीहरूले आवश्यक परेका बेला पैसा दिने र साँवाब्याजबापत धान असुली गर्थे । ‘बैंक नभएको जमानामा जमिन्दारबाट ऋण लिने चलन थियो । जमिन्दारले चाहेको भाउमा धान किन्थे,’ बाँसगढी–६ का सुन्दर चौधरीले भने, ‘महाजनी प्रथा हट्यो । तर अझै पनि तरकारी किन्दा, पसलबाट सामान किन्दा धान लिएरै जाने चलन छ ।’ थोरै जग्गामा खेती गर्ने, अर्काको खेतीमा अधियाँ–बटिया लगाउने र ज्यालामजदुरी गर्ने परिवारमा यस्तो चलन रहेको उनले बताए ।

यतिसम्म कि युवाहरू धान लिएर बजार (गल्ला) मा बेचेर फिल्म हेर्न जान्छन् । तिहाइ र अधियाँमा खेती गर्दा काउली, आलु र खुर्सानी किन्ने परम्परा पुरानो नै हो । कसैलाई पारिश्रमिक दिनुपर्‍यो भने पनि धान दिने चलन छ ।

नजिकैको पसलमा दैनिक उपभोग्य वस्तु खरिद गरेपछि धानै बुझाउने गरिन्छ । यतिबेला थारू गाउँहरूमा चौकीदार र गुरुबालगायतलाई पारिश्रमिक दिन धान जम्मा भइरहेको छ । बर्सेनि गाउँभरिका किसानले प्रतिघर २०/२५ किलो धान उठाउँछन् । चौकीदार, गुरुवा र लोहारलाई श्रमअनुसारको पारिश्रमिक दिने गरिएको हो । थारू देउथनवाको पूजा गर्ने चिरकिया र ढाक बजाउने ढक्हेरलाई धानै पारिश्रमिक दिने गरिएको छ । यो सिजनमा धान अधिक हुने भएकाले उनीहरूले दिन इन्कार गर्दैनन् । धान दिँदा मूल्य पनि निर्धारण गरिँदैन । बडघरले यति किलो दिनुपर्छ भनी निर्णय गर्छन् । गाउँको पसलमा एक/दुई किलो धान बिक्री गर्दा राम्रो मूल्य पाउँदैनन् ।

‘यो पुर्खौंदेखि चल्दै आएको चलन हो । गाउँमा बैंक नहुँदा कारोबार धानबाटै गर्ने चलन हुन सक्छ । तर अहिले केही कम भएको छ,’ ठाकुरबाबा–५ का युवा राजकुमार चौधरी भन्छन्, ‘थारू समुदायका लागि धान एटीएम र चेकजस्तै हो । जे काम पर्दा पनि धान बेच्ने चलन छ ।’ धान एकमुष्ट बिक्री गर्दा बढी मूल्य पाउन सक्छन् । जम्मा गरेको पैसाले कारोबार गरे आर्थिक नोक्सानी बेहोर्नुपर्दैन । दिनमा तीन–चारपटक थोरथोरै धान बिक्री गर्न पसल पुग्दा ठगिनेहरू पनि छन् । दुई–चार किलो धान थोक खरिदकर्ताले नकिन्दा साना पसलले किन्छन् ।

नेपालगन्जको महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पसका अर्थशास्त्रका प्राध्यापक भुवनेश्वर लामिछाने मुद्रा नबन्दासम्म वस्तु विनिमयको चलन रहे पनि अहिले समाज पैसाकै कारोबारमा निर्भर भइसकेको बताउँछन् । ‘अरूले बाली बिक्री गरेर जम्मा गरेको पैसाले आवश्यकता पूरा गर्न थाले । तर थारू समुदायमा चेतनाको कमी रह्यो । बालीबाट कारोबार गर्दा ठगिएको बुझेनन् । अरूले पनि बुझाएनन्,’ उनले भने, ‘जसका कारण अझै पनि थारू किसान ठगिँदै आएका

छन् । कम मूल्यमा धान बिक्री गर्दा गरिबी छ ।’ आवश्यक परेका बेला धान दिने र पछि सकिएपछि महँगोमा किनेर खानुपर्दा गरिबी बढेको उनले बताए ।

थारू समुदायका बडघर (अगुवा) चन्द्र चौधरीले गुरुबा र चौकीदार राख्ने निर्णयसँगै पारिश्रमिक दिनका लागि धान कति दिने भनेर तय गर्ने बताए । उनका अनुसार आर्थिक अवस्था कमजोर भएका किसानले बढीजसो गाउँमा धान दिएर आवश्यकता पूरा गर्छन् । जसका कारण पर्याप्त भएको बेला धान बेच्ने र वर्षायाममा ऋण खोजेर फेरि किनेर खाने बाध्यता हुने गरेको छ । बर्दिया जिल्लाको जनसंख्यामा थारू मात्रै ५२ प्रतिशत छन् । जिल्लाका धेरैजस्तो ग्रामीण क्षेत्रमा वस्तु विनिमयको चलन छ ।