सुदूरपश्चिममा ८० % चिनी अवैध आयात

कैलालीको सत्तीदेखि कञ्चनपुरको ब्रह्मदेवसम्मका अवैध नाकाबाट दैनिक एक हजार क्विन्टलभन्दा बढी चिनी अवैध रूपमा भित्रिरहेको स्रोतको दाबी छ । ‘साइकलदेखि ट्रक र ट्याक्टरसम्ममा ठूलो परिणामको चिनी स्थानीय प्रहरी र भन्सारकर्मीर्को ‘सेटिङ’ मा अवैध रूपमा आयात भइरहेको छ,’ स्रोतले भन्यो ।

साल्ट्र ट्रेडिङ कर्पोरेसनको एक अध्ययन प्रतिवेदनले सुदूरपश्चिमको करिब ३० लाख जनसंख्यालाई वार्षिक रूपमा चाहिने २४ हजार टनको ८० प्रतिशत चिनी अवैध रूपमा आपूर्ति हुने गरेको उल्लेख गरेको छ । कर्पोरेसनका क्षेत्रीय प्रमुख केशवराज पाण्डेयले सुदूरपश्चिम क्षेत्रको बजार अनुगमन गर्दा चिनीको भ्याट मूल्यको बिल कसैसँग नभेटिएको बताए । उनका अनुसार कैलालीको सत्तीदेखि कञ्चनपुरको ब्रह्मदेव मण्डीसम्मको खुला सीमाबाट चिनी तस्करी हुने गरेको छ ।

पाण्डेयले साल्ट ट्रेडिङको चिनी बिक्री नभएपछि बजार अध्ययन गरेको बताए । ‘गत वर्ष दसैं र तिहारलाई २ सय क्विन्टल चिनी मगाएका थियौं,’ उनले भने, ‘१ सय क्विन्टलभन्दा बढी

बिकेन ।’ उनले यो वर्ष पनि २ सय क्विन्टल चिनी आएको तर बजारमा अभाव नभएकाले थन्किने सम्भावना उत्तिकै भएको जानकारी दिए ।

सुदूरपश्चिममा तीनवटा चिनी उद्योग छन् । देशकै ठूलो भनिएको बासुलिङ सुगर मिल बन्द भएको दशक बढी भइसकेको छ । कञ्चनपुरको पुनर्वास क्षेत्रमा खुलेका भागेश्वर सुगर एन्ड केमकल इन्डस्ट्रिज र महाकाली सुगर मिल सञ्चालनमा छन् । यी दुई पनि पूर्ण क्षमतामा चलिरहेका छैनन् । दुवै मिलले ३० लाख क्विन्टल चिनी मुस्किलले उत्पादन गर्छन् । यी दुई मिलबाट उत्पादित चिनीको २० प्रतिशत मात्रै सुदूरपश्चिममा खपत हुने गरेको भागेश्वर सुगर मिलका प्रबन्ध निर्देशक शंकर बोगटीले बताए ।

उनले यहाँ उत्पादित चिनी काठमाडौं र पोखरा लगेर बिक्री गर्नुपरेको बताए । ‘जहाँ मूल्य पाइयो त्यहीँ जाने हो । काठमाडौं, पोखरा लगेर चिनी बिक्री गर्नुपरेको छ,’ उनले भने, ‘सीमापारिबाट आउने चिनीले स्थानीय उत्पादन प्रतिस्थापित गरिरहेको छ ।’ बोगटीले भारतबाट आयात हुने वैध/अवैध चिनीले स्थानीयस्तरमा उत्पादित चिनीको खपत घटाएको बताए ।

‘भारतबाट आएको चिनी सस्तोमा आइपुगेको छ,’ बोगटीले भने, ‘हाम्रो चिनीको लागत मूल्य नै बढी पर्ने भएकाले स्थानीय बजारमा मूल्य पाउँदैन । लागत मूल्य नपाएर उत्पादन बढाउन सकेका छैनौं ।’

बोगटीका अनुसार भारतमा प्रतिकिलो ४० रुपैयाँ भारुमा चिनी पाइन्छ । भन्सार छलेर आउने चिनी नेपाली गाउँघरमा ६५ रुपैयाँमा आइपुग्छ । बजारमा व्यापारीले चिनी प्रतिकिलो ७० रुपैयाँसम्ममा बेच्ने गरेका छन् । स्थानीय उत्पादनको लागत मूल्य भने ७० रुपैयाँसम्म पर्ने भएकाले बजारमा ७५ रुपैयाँ प्रतिकिलोभन्दा घटीमा बेच्न नसकिने बोगटीले बताए ।

उनले देशलाई आत्मनिर्भर बनाउन चिनी उद्योगका लागि नीतिगत सुविधा, प्रोत्साहनमुखी सहुलियत दिन आवश्यक भएको बताए । उखु उत्पादक किसानलाई मल, प्राविधिक सहयोग र अनुदान दिने व्यवस्था गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । धनगढीका भन्सार अधिकृत गोपीकृष्ण उप्रेती पनि खुला सीमाबाट चिनी तस्करी हुने स्विकार्छन् ।

साधन स्रोतको अभावमा खुला सीमाको चिनी तस्करी नियन्त्रण गर्न नसकिएको उप्रेतीले बताए । तर, पटके रूपमा भन्सार र सुरक्षाकर्मीले अवैध चिनी समात्ने र लिलाम गर्ने गरेको उनको भनाइ छ । बुधबार मात्रै धनगढीको एक गोदामबाट ४ हजार ५ सय ५० किलो चिनी बरामद भएको छ । कैलाली भन्सार कार्यालयका अनुसार आर्थिक वर्ष ०७५/०७६ मा ४ लाख १० हजार किलो मात्रै चिनी आयात भएको छ । चालु आर्थिक वर्षको साउनयता चिनी भित्रिएको तथ्यांक भन्सारमा छैन ।

साइकलमा ‘क्यारिङ’

धनगढी भन्सार रोडकी सीता कामी (नाम परिर्वतन) हरेक दिन धनगढीको त्रिनगर भन्सारबाट साइकलमा ५० किलो चिनीको बोरा ओसार्छिन् । धनगढी मिलन चोकस्थित एक गोदाममा भण्डारण गरेपछि उनी त्यसबापत ५ सय रुपैयाँ भाडा पाउँछिन् । उनले साइकलमा चिनी क्यारिङ गरेरै महिनामा १० देखि १५ हजार रुपैयाँसम्म कमाउने गरेकी छन् ।

सीताको चारजनाको परिवारको खर्च यही आम्दानीबाट चलेको छ । उनको दैनिकी १० वर्षदेखि एकैनास छ । ‘अवैध चिनी आयात गर्नु भनेको पैसा कमाएर धनी बन्ने लोभ होइन । साँझ–बिहानको छाक टार्ने बाध्यताले यस्तो काम गरेकी हुँ,’ उनले भनिन् ।

यस्तो काम गर्ने सीता एक्ली होइनन् । कैलालीको मूल भन्सार त्रिनगरको गेटबाट साइकलमा चिनी क्यारिङ गर्ने २ सयभन्दा बढी महिला छन् । पुरुषको संख्या भने न्यून छ ।

कहिलेकाहीँ भन्सारले कडाइ गर्न खोज्दा भोकै बस्नुपरेको पीडा महिलाहरूको छ । भन्सार प्रमुख र सीमा सुरक्षाकर्मी फेरिएका बेला भने केही कडाइ हुन्छ । सीताका अनुसार नाइकेसँगको ‘बार्गेनिङ दर’ बढाउने बेला कडाइ गरिन्छ । ‘हामी ढुवानी मात्रै गर्ने हो । अरू केही कुरा थाहा हुँदैन,’ एक महिलाले भनिन्, ‘सुरुमा प्रतिकिलो २ रुपैयाँ पाउँथ्यौं । अहिले ५ रुपैयाँ भएको छ ।’

पहिले गौरीफन्टा बजारबाट चिनी क्यारिङ गरेर गोदाम घरसम्म पुर्‍याउनुपर्थ्यो । दुई वर्षअघि गौरीफन्टा बजार खाली गराइयो । त्यसपछि दुई किलोमिटर दूरीको वनगाउँबाट चिनी क्यारिङ गर्नुपरेको महिलाहरूले बताए । धनगढीमा चिनी क्यारिङ गराउने दसवटा समूह सक्रिय छन् ।

उक्त समूहले बजार क्षेत्र पनि दस भागमा बाँडेको छ । तस्करहरूको समूहले आफ्ना क्षेत्रका व्यापारीलाई चिनी आपूर्ति गर्छन् । कहिलेकाहीँ बलियो समूहबाट हस्तक्षेप हुँदा आपसमा झगडासमेत हुन्छ । यस्तै सुदूरपश्चिमको अर्को ठूलो नाका कञ्चनुरको गड्डाचौकी र टीकापुरको खक्रौला भन्सारबाट पनि चिनी तस्करी हुने गरेको स्रोतले जनाएको छ ।

खुलेआम तस्करी

कैलालीको फुलबारी, हसुलिया, भजनी, खक्रौला र कञ्चनपुरको बेलडाडी, पुनर्वास र बेलौरी क्षेत्रका विभिन्न नाकाहरूबाट ट्रक, ट्याक्टरको ट्राली र गोरुगाडाबाट खुलेआम चिनी तस्करी हुने गरेको छ । ठूलो परिणाममा चिनी तस्करी गर्ने समूहले भारतका साना बजारभन्दा ठूला बजार र उद्योगबाट चिनी ल्याउने गरेका छन् । भारतको सीमासम्म भारतीय व्यापारीले चिनी पुर्‍याइदिने गरेका छन् । नेपाली तस्करले सीमामा अनलोड गरेर यता पुर्‍याउँछन् ।

कैलालीको खक्रौला, कञ्चनपुरको पुनर्वास र बेलौरीमा भारतीय ट्रकले चिनी नेपाल भित्र्याउने गरेका छन् । स्थानीयको घरमा गोदाम गरेर तस्करले धनगढी, टीकापुर, भीमदत्त नगरपालिका, बेलौरी, लम्की र सुक्खड बजारका व्यापारीको गोदाममा पुर्‍याउने गरेको स्रोतले जनाएको

छ । ‘भजनी, बेलौरी र त्रिभुवनबस्तीबाट आउने हरेक बसमा १०/१२ बोरा चिनी आउँछ,’ स्रोतले भन्यो ।

बोरामा पुनः प्याकिङ

भारतबाट साइकल र अन्य ठूला सवारी साधनमा भित्रिने अवैध चिनी नेपाली बस्तीमा पुगेपछि नयाँ बोरामा पुनः प्याकिङ गरेर सुदूरपश्चिमका पहाडी तथा पूर्वी जिल्लामा पठाउने गरिएको छ । एक जानकार स्रोतका अनुसार पुनर्वास क्षेत्रका चिनी उद्योगको भ्याट र कम्पनीका बोराहरूमा तस्करहरूले त्यसरी चिनी प्याकिङ गर्छन् ।

‘उद्योग देखाउने दाँत हुन्,’ नाम उल्लेख नगर्ने सर्तमा स्रोतले भन्यो, ‘भारतबाट तस्करी भएर आएको चिनी ती उद्योग परिसरभित्र छिर्छ र त्यहाँ प्याकिङ हुन्छ ।’ स्रोतले यो अवैध कार्यमा स्थानीय प्रहरी प्रशासनको समेत मिलेमतो हुने गरेको दाबी गरेको छ । यो आरोपलाई स्थानीय चिनी उत्पादकहरूले भने अस्वीकार गर्दै आएका छन ।