अब पुराना फोटाहरू खोजेर हेर्छु,’ संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी ब्रह्मलीन भएको खबरपछि च्या चे (प्रेमलता) ले पुराना एल्बम पल्टाउन थालिन् । च्या चे तिनै छात्रा हुन्, जो हाइस्कुल शिक्षापछि उच्च शिक्षाका लागि सन् १९६३ मा पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युट भर्ना भएकी थिइन् । च्या चेकै सहपाठी, सहकर्मी र जीवनसाथी हुन्– सु हाउ । दुवै कुनै बेला बेइजिङमा सत्यमोहनका शिष्य थिए । त्यसैले सत्यमोहनको देहावसान दुवैका लागि शोकपूर्ण थियो ।

सत्यमोहनका चिनियाँ विद्यार्थी खोजी गर्दै गुरुको चिनियाँ साइनोमाथि बोलिदिन केहीलाई अनुरोध गरें । उमेरले ८० को उकालो चढ्नै लागेका सु हाउले फोनमा एक घण्टा बितेको पत्तै पाएनन् । गुरुप्रति श्रद्धा दर्शाउँदै भने, ‘सत्यमोहन गुरुले बिरानो मुलुक चीनमा नेपाली भाषाको बीउ छर्नुभयो । त्यसैमा लपेटिएर हाम्रो पनि पूरै जीवन बित्यो ।’

नयाँ चीन स्थापनापछि सन् १९४९ ताका अध्ययनका लागि लोकप्रिय विदेशी भाषा भन्नु नै रसियन थियो । त्यतिखेर किसान अगुवा, पार्टी कार्यकर्ता लगायतलाई रुसमा अध्ययनका लागि पठाउने चलन थियो । अंग्रेजी भाषा फाट्टफुट्ट चल्दै थियो । सन् १९६३ ताका बल्ल खुला रूपमा भाषा अध्ययनका लागि विश्वविद्यालयले कक्षाहरू थप्न थाले । त्यतिखेर पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युटमा पहिलो पटक ३ वटा भाषा थपिए– अफगानिस्तानको पास्तो, बंगाली र नेपाली ।

^{विद्यार्थीहरुसँग चीनको फ्रेन्डसिप होटलमा सत्यमोहन जोशी}

नेपाल भाषा पढ्न शाङ्हाईबाट आएका र बेइजिङमै रहेका १२ जना विद्यार्थी भेला भए । तिनै विद्यार्थी थिए– सत्यमोहनको पहिलो ‘ब्याच’ (उसो त १९६३ मा ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युटमा नेपाली भाषाको श्रीगणेश कृष्णबहादुर प्रधान र सुलोचना प्रधानले गरेका थिए) । दुई वर्षपछि सन् १९६५ मा सत्यमोहनले पढाउन थालेपछि विद्यार्थीहरूको पढाइले नयाँ मोड लियो । त्यस समूहका सबै विद्यार्थीलाई प्रभाव पारेको एउटै पक्ष थियो, त्यो के भने कुनै पनि शब्द प्रयोग गर्नुपरे र त्यो शब्दमाथि प्रकाश पार्नुपरे सत्यमोहन मौलिक शैली अपनाउँथे । सु हाउ सम्झिन्छन्, ‘मेरो यादमा एउटा क्रियापद ‘लाग्नु’ को प्रयोग गर्नुपर्‍यो भने उहाँ उदाहरणसहित बीसौं तरिकाले सिकाउनुहुन्थ्यो । करिब ६ महिनासम्म लगातार दैनिक कागजमा लेखेर पढाउनुभएको थियो उहाँले । नेपाली शब्दको प्रयोग कसरी गर्ने भनेर सिकाउने उहाँको तरिकाले नेपाली भाषामाथि हाम्रो प्रगति निकै तीव्र र गहिरो रूपमा भएको थियो ।’

^{गोविन्द भट्ट र सत्यमोहन सीआरआई स्रोता क्लबको पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलनमा , १९९६}

गुरु सत्यमोहन जोशीको एउटा विशेषता के भने उनी एकदमै मिहिनेत गरेर लेख्थे, नोट लेखेर दिन्थे, पढ्न लगाउँथे अनि कक्षामा भेला भएका बेला व्याख्या गर्थे ।

पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युट रेडियो जनशक्ति उत्पादन गर्न स्थापित संस्था थियो । हाल चिनियाँ सञ्चार विश्वविद्यालयका रूपमा त्यो सञ्चालित छ । त्यहाँ अझै नेपाली भाषा पढाइ हुन्छ । यी विद्यार्थीभन्दा अघि सम्भवतः बेइजिङमा औपचारिक रूपमा नेपाली भाषाका वक्ता थिएनन् । सु हाउको सम्झना छ, ‘नेपाली भाषा अध्ययन गर्ने हामी नै पहिलो समूह हौं । सुरुमा कक्षा चलाउन एकदमै गाह्रो थियो । पहिलो चरणमा अ, आ, इ, ई र कखरा त सिकिएको थियो नै, तर वाक्य गठनदेखि बोलचालीचाहिँ चुस्त हुन सकिरहेको थिएन । ‘स्याउ’ भन्ने फल चिनाउनुपर्‍यो भने सत्यमोहन गुरु स्याउ नै खोजेर ल्याउनुहुन्थ्यो । भान्छाको कुरा सिकाउनुपर्‍यो भने आफ्नै भान्छामा लैजानुहुन्थ्यो । त्यसैक्रममा हामीले पनि कैयौं पटक उहाँकै भान्छामा खानपिन गरेका थियौं ।’

तिनताक क्रान्तिका कारण थिलोथिलो भएको चीन आर्थिक रूपले जर्जर थियो । रुस सरकारले बनाइदिएको एउटा ‘फ्रेन्डसिप होटल’ थियो । त्यतिबेला बेइजिङ आएका सबैजसो विदेशी त्यहीँ बस्थे । श्रीमतीसँगै बेइजिङ पुगेका सत्यमोहन त्यही होटलमा खाना पकाएर खान्थे । त्यसैले उनले चिनियाँ खानापानप्रति असहज महसुस गर्नुपरेन ।

^{सत्यमोहनका छोराछोरीसँग शु हाउ}

सन् १९६६ मा चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति सुरु भयो । करिब ६/८ महिनापछि पठनपाठन अस्तव्यस्त भएर ठप्पै भयो । उप्रान्त बीचबीचमा पढाइ रोकिँदै–चल्दै भइरह्यो । ‘अहिले पनि म छक्क पर्छु, उहाँलाई कसरी थाहा भयो ? हरेक हप्ताको बिदामा खुरुक्क श्वेतचैत्य वरिपरि पुग्नुहुन्थ्यो । मेरो यादमा त्यति बेला बस चल्थ्यो । सत्यमोहन गुरु बसमै आउजाउ गर्नुहुन्थ्यो,’ उमेरले उकालो चढिरहेका सु हाउ बोलीपिच्छे ‘मेरो यादमा’ भन्ने वाक्यचाहिँ जोडिरहेका हुन्छन् ।

चार वर्षपछि सन् १९६९ मा नेपाली भाषाका गुरु सत्यमोहन नेपाल फर्किए । तत्कालीन पेकिङ रेडियोमा नेपाली भाषाको प्रसारण हुने भएपछि सन् १९७२ देखि नै उनका विद्यार्थीहरू काममा भर्ती भए । सन् १९७५ जुन २५ तारिखमा पेकिङ रेडियो (पछि चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो, नेपाली सेवा) सुरु हुँदा गोविन्द भट्टले साथ दिए । पछि १९८० मा फेरि सत्यमोहन रेडियोमा काम गर्न चीन पुगे । सत्यमोहनले रेडियोबाट प्रस्तोताको कामचाहिँ गरेनन् । उल्था गरेका समाचार र लेखहरू सच्याइदिएपछि चिनियाँ विद्यार्थीले टाइप गर्थे । प्रसारणका सबै काम चिनियाँले नै गर्थे । अन्तर्मुखी स्वभावका सत्यमोहन गुरु रिसाएको कहिल्यै यी विद्यार्थीले थाहा पाएनन् । सदैव बिस्तारै–बिस्तारै बोल्ने र मिलनसार मिजास उनीहरूले सत्यमोहनमा महसुस गरेका थिए ।

^{सीआरआई स्रोता क्लबको पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन}

कार्यथलोमा गुरुको पुनरागमन भएका बेला सु हाउ भने सांस्कृतिक सहचारीका रूपमा नेपालस्थित दूतावासमा काजमा खटिनुपर्‍यो । दूतावासमा सांस्कृतिक, राजनीतिक, अर्थ, मिलिटरीजस्ता विभाग थिए । सु हाउ इकोनोमिक काउन्सिलरका लागि अनुवादकको काम गर्थे र सम्बन्धित लेखहरू अनुवाद गरी चीन पठाउँथे । सन् १९८० देखि ८३ सम्म नेपालमा रहेका बेला सु हाउ हरेक महिना चिनियाँ सहयोगमा चलिरहेका काठमाडौं, हेटौंडा र पोखरालगायत परियोजनास्थलमा निरीक्षणका लागि पुग्नुपर्थ्यो । तर, गुरुप्रतिको श्रद्धाभाव मनबाट हटेको थिएन । पुराना स्मृतिमा पस्छन् सु हाउ, ‘त्यतिबेला सत्यमोहन गुरुका २ छोरा र ३ छोरी थिए । त्यही समय उहाँको घरमा गएर खाना खाएको फोटो मसँग सुरक्षितै छ ।’

पहिलो पटक भाषा अध्यापन गर्दाताकै चीनको श्वेतचैत्य फेरो मार्न थालिसकेका थिए– सत्यमोहन । लेखक गिरीश गिरीको किताब ‘सत्यमोहन’ मा जोशीले सन् १९५६ तिरै चीन–यात्रा गर्ने मौका पाएको बताएका छन् । काठमाडौंमा चौथो विश्व बौद्ध सम्मेलन भएपछि धर्मोदय सभाको एक सदस्यका रूपमा पहिलो पटक चीन पुगेका बेला उनले श्वेतचैत्य देखेका रहेछन् । त्यतिबेलै उनले श्वेतचैत्य जाने गाडी पत्ता लगाइसकेका थिए । तर, सांस्कृतिक क्रान्तिका कारण झन्डै–झन्डै भत्किसकेको श्वेतचैत्यको मूल गेट बन्द भएपछि उनको गन्तव्य नै अधुरो भयो । तथापि बाहिरैबाट श्वेतचैत्य हेर्ने र फर्किने सिलसिला चलेको उनैले बताएका छन् । उनका विद्यार्थीहरू पनि त्यसै भन्छन् । दोस्रो पटक कामकै सिलसिलामा उनी (सन् १९८० मे – १९८२ मे) मा चीन पुगेका बेला सांस्कृतिक क्रान्ति सकिइसकेको थियो । अरनिकोमाथि खोज–अनुसन्धान गर्ने सत्यमोहनको मनोकांक्षा यस पटक भने सफल भयो ।

^{शु हाउ र जिया जी सत्यमोहनसँग}

सन् असीको दशकमा आइपुग्दा सत्यमोहनका विद्यार्थीहरू अब सहकर्मी भए । रेडियोमा काम एकातिर छँदै थियो, अर्कोतिर सत्यमोहन एकोहोरो श्वेतचैत्यको अध्ययन र अनुसन्धानमा डुबेको देखेर उनका सहकर्मी चकित पर्थे । अंग्रेजी भाषाका पुस्तक पाउन मुस्किल पर्ने त्यो जमानामा सत्यमोहन बेइजिङका पुस्तकालयहरू धाउँथे र चिनियाँ किताबहरू बोकेर ल्याउँथे । सु हाउले सुनाए, ‘हामीले पनि नबुझ्ने चिनियाँ भाषाका किताबबारे उहाँले कसरी थाहा पाउनुभयो होला ?’

जनगणतन्त्र चीन स्थापना भएपछि नै परम्परागत चिनियाँ भाषालाई सरलीकृत गर्न थालिएको थियो । पुराना पुस्तकमा ‘ट्रेडिसनल माण्डारिन’ प्रयोग भएको थियो, त्यसैले ‘सिम्प्लिफाइड माण्डारिन’ पढेका विद्यार्थीलाई पनि शब्दहरू खुट्याउन सहज थिएन । कार्यालयबाहेकको समय सत्यमोहन सिधै पुस्तकालय वा श्वेतचैत्यतिरै बरालिइरहेका हुन्थे । अनि अनेक थरी चिनियाँ पुस्तक ल्याएर ‘यसमा के लेखेको छ’ भनी चिनियाँलाई पुस्तक–अंश उल्था गर्न लगाउँथे । श्वेतचैत्य पुगेका बेला सत्यमोहन चामल, ध्वजा, बत्ती के–के सामग्रीसहित त्यहाँ पूजाआजा गर्थे । चिनियाँहरू सत्यमोहनलाई चकित परेर हेरिरहन्थे ।

सत्यमोहनले शिक्षादीक्षा दिएको नेपालीभाषी चिनियाँ पुस्ता सन् २००५ मा सेवानिवृत्त भयो । कोही जन्मथलो गए, कोही परदेशमा सन्ततिका घर । सु हाउले चाहिँ नेपाल–चीन आउजाउ गरिरहने पाटो रोजे । ‘रिटायर भएपछि गुरुलाई सबैभन्दा धेरै भेट्ने मै हुँला,’ सु हाउले सुनाए, ‘नेपाली वा चिनियाँ ‘डेलिगेसन’ लिएर आउजाउ गरिरहन्थें । हरेक पटक नेपाल गएका बेलामा गुरुको दर्शन नगरी सायदै फर्किन्थें ।’

^{काठमाडौंमा जोशीसँग सु हाउ}

गम्भीर तर अटल स्वभावका सत्यमोहन नेपाल–चीन पुरानो सम्बन्धका अध्येता भएकाले पनि चिनियाँ टोली नेपाल पुगेका बेला उनीसँग भेट्न इच्छुक हुन्थ्यो । सु हाउ भन्छन्, ‘घर पुगेका बेला गुरुआमा तेलमा तारेको अण्डा, चिया र बिस्कुट खुवाउनुहुन्थ्यो ।’ कोभिड–१९ महामारी सुरु हुनुअघि सन् २०१९ मा दुई पटक नेपाल पुगेका सु हाउले ठ्याक्कै एक सय वर्ष पुगेका सत्यमोहनलाई भेटेका रहेछन् । भन्छन्, ‘गुरुको घरको रूखमा राम्रोसँग भोगटे फलेको छ । त्यो फोटो पनि मसँग छ ।’

क्रान्ति सकिएपछिका प्रारम्भिक अप्ठ्यारा दिनहरू भोगेका कविका लागि क्रमशः राम्रा दिन आउँदै थिए । क्रान्तिकालीन जटिल घुम्तीहरू पार हुँदै गए । चीनका एक नामी कवि ल्वी चेन नेपाल घुम्न आए । उनी सन् १९४९ अघिका पुराना कवि थिए ।

नृत्यकार, कविहरू छनोट गरी साहित्य तथा कलासम्बन्धी चिनियाँ विभागले एउटा टोली नेपाल पठायो । टोलीमा परेका कवि ल्वी चेन नेपालमा जहाँ–जहाँ पुग्थे, त्यहाँ कविता लेखिहाल्थे । जस्तो ‘काठमाडौंका केटा’, ‘हिमालय’, ‘सांग्रिला होटेलको बिहानीपख’, ‘फेवातालमा नौका बिहार’ । उनी थुप्रै कविता बोकेर चीन फर्किए । र, चिनियाँ भाषाका पत्रपत्रिकामा ती कविता प्रकाशित भए ।

एक पटक नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान र चीनको सम्बन्धित निकायबीच गोष्ठी आयोजना हुँदा दोभाषेको भूमिकामा थिए– सु हाउ । अनुवाद–स्तर राम्रो लागेकाले ल्वीका कविता उल्था गर्नुपर्ने प्रस्ताव उनीमाथि आयो ।

नेपाली माया चिनियाँ पाठकमाझ पुगेको, तर स्वयं नेपालीले खबर नपाएको यथार्थ थियो त्यो । नेपाल–चीन मित्रताको विषयमा कविता लेखिए पनि सम्बन्धित पक्षले थाहै पाएको थिएन । त्यसैले सु हाउ तम्सिए उल्था गर्न । तर, एउटा संकोच छँदै थियो– उल्था गरिएको चीज कविताजस्तो हुन्छ कि हुँदैन ?

‘माकुराको जालो एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जस्ताको तस्तै सार्नुजस्तै हो कविता उल्था गर्नु,’ एक चिलीका कविको भनाइ सम्झँदै सु हाउले सुनाए, ‘उल्था गरिएको सामग्री कविताको स्तरमा छ कि छैन, म दुविधामा थिएँ ।’ प्रत्युत्तरमा गोविन्द भट्टले पनि अनुवादको प्रशंसा गरे, हौसला दिए । अघि बढ्न चाहिने सहयोगका लागि प्रतिबद्धता देखाए ।

त्यही उमंगमा सु हाउले ल्वी चेनका ३० वटा जति कविता उल्था गरे । सु हाउ मात्रै होइन, उनकी जीवनसंगिनी (सत्यमोहनकी चेली) च्या चे पनि अनुवादमा साथै रहिन् । यस दम्पतीको अनूदित कृतिमा एउटा हार्दिक भूमिका लेखिदिए– सत्यमोहन गुरुले ।

२०६९ साल मंसिरमा नेपाल–चीन मैत्री सप्ताहबीच तत्कालीन उपराष्ट्रपति परमानन्द झाले कवितासंग्रह विमोचन गरिदिए । पाका उमेरका विद्यार्थीमध्ये च्या चे र सु हाउले गुरुलाई कविताको भूमिकामा भेट्टाए । ‘किताबको यिनै भूमिका, एल्बमका पुराना फोटाहरू र पुराना स्मृति त छन् अब सत्यमोहन गुरु सम्झाउने,’ सु हाउले भने ।

कुनै जमानाको राजधानी सहरकै ‘आइकन टावर’ श्वेतचैत्य र अरनिकोबारे धेरै चिनियाँ जानकार छन् । सत्यमोहनले नश्वर चोला त्यागेपछि चिनियाँ टेलिभिजनमा वृत्तचित्रका टुक्राहरू पनि छरपस्ट देखिए । यति ठूलो चीनमा थोरैले भए पनि सत्यमोहनको अनुहार सम्झिएका छन् ।

‘एक असाधारण प्रतिभावान् गुरुको सान्निध्यता पाइयो । सत्यमोहनले छर्नुभएको नेपाली भाषाको बीउको जरा चीनमा फैलिएको छ,’ सु हाउ भन्छन्, ‘केही श्यामश्वेतकालीन तस्बिरहरू छन् उहाँसँगका । शताब्दी पुरुषका नाममा नेपाल राष्ट्र बैंकले निष्कासन गरेका तीन प्रकारका सिक्काहरू पनि मसँग छन् ।’