कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

एक स्वीकारोक्ति : कहाँ–कहाँ घुसेको छ जातिवाद ?

मेरो दिमागमा कसरी घुस्यो जातिवाद ? कसले गर्दैछ यसलाई मलजल ? किन बेलाबेला फ्याट्ट जातिवादी उखान टुक्का र बचन मेरो मुखबाट निस्किन्छ ?
छोरीले राम्रो काम गरेको, बोल्ड बनेको, विद्रोही भएको, अभियन्ता बनेको टीभीमा मात्रै रुचाइन्छ, घरमा त हामी ज्ञानी र संस्कारी नै भएको जाति मान्ने हुन् ।
सजना बराल

काठमाडौँ — यो मेरो आफ्नै गन्थन हो । घरको कुरा हो । भित्रको कुरा बाहिर ल्याएकोमा गाली खाऊँला । तर, ठीकै छ । अहिले रुकुम घटनाले धेरैको ‘रगत उमालिरहेका’ बेला मलाई भने यसबारे चुँइक्क बोल्न मन लागेको थिएन । आफ्नै घरमा जातीय छोइछिटो कायम छ, समाजलाई गाली गरेर बोल्नुको के अर्थ भन्ने लागिरहेको थियो । तर, स्वीकारोक्तिका लागि सही मौका हुन सक्छ भन्ने लाग्यो अनि लेख्दैछु । 

एक स्वीकारोक्ति : कहाँ–कहाँ घुसेको छ जातिवाद ?

एकताका मैले आफ्नो लागि आफैंले खोजेको केटोबारे घरमा प्रस्ताव लगेकी थिएँ । ‘ऊ के काम गर्छ ? कहाँ बस्छ ? कति पढेको छ ? आनीबानी कस्ता छन् ?’ भन्नेखालका प्रश्नको अपेक्षा थिएन । नभन्दै आमाले सोध्नुभयो– ‘के थरी हो ?’

ऊ बाहुन नै भए पनि उपाध्यायभन्दा एक स्टेप तल्लो मानिने जैसी भएको चाल पाउनासाथ आमामात्र होइन सारा इस्टमित्रले ‘तोबा तोबा’ गरे । नाक पनि थेप्चे रहेछ भन्दै गललल हाँसे । मेरो रोजाइको खिल्ली उडाए । थप कुरै सोधेनन् ।

पछि अरु नै कारणले ऊसँगको सम्बन्ध तोडियो । तर, अझै पनि ऊ मलाई फेसबुक च्याटतिर सरापिरहन्छ– ‘यत्रो पत्रकार भएर तँ आफ्नै परिवारसँग जातका विरुद्ध लड्न सकिनस् ।’ एक हिसाबले ऊ सही छ । त्यसैले ऊसँग बोल्दा मलाई कताकता अप्ठ्यारो लागिरहन्छ । मैले ‘फलानो चिज पनि भयो, जात पनि मिलेन, बेकारमा घरमा लफडा हुन्छ,’ भन्दै मन मारेकी थिएँ । ‘जात पनि मिलेन’ भन्ने सोच आउनासाथ मैले बुझिहालेँ– ममा पनि जातीवादका अवषेश छन् ।

कहिलेकाहीँ सोच्छु– यदी मैले कुनै दिन, केही गरी गैरबाहुन र त्यसमा पनि आदिवासी, मधेसी वा दलित समुदायको केटो मनपराएर ऊसँगै बिहे गरेँ भने मेरो घरको माहोल कस्तो हुन्छ होला ? के, कत्रो रडाँको मच्चिएला ? कति रुवाबासी चल्ला ? रुकुम–जाजरकोटको जस्तो घृणीत र क्रुर हर्कत नभए पनि मलाई परिवारबाट बहिष्कार गरिन्छ भन्नेमा कुनै शंका छैन । त्यो क्षण मेरा लागि कति दुःखद हुँदो हो ।

मेरी फूपूलाई बुढा–हजुरबाको श्राद्धमा परपर गरिएझैं मलाई पनि घरको रीतिरिवाज र काजकृयामा सरिक गराइनेछैन भन्ने सम्झिँदा नमीठो लाग्छ । अझ, म र मेरो (कथित तल्लो जातको) लोग्नेले गरिखान सकेनौं भने त इस्टमित्र मात्रै होइन, मेरै भाइ र तिनका श्रीमतीहरूले समेत ‘खुच्चिङ, हामीले खोजेको केटो रोजेकी भए आज दरबारमा हुन्थिस्’ भन्दै काखी बजाउँदा हुन् । ओ हो, यो सब परिकल्पना गर्दा मात्रै पनि आङ सिरिङ्ङ हुन्छ ।

मेरी एकजना आफन्तले क्षत्री वर रोज्दा उहाँमाथि घरका पाका पुस्ताले मात्रै नभएर पढेलेखेका आफन्तले समेत ‘गु खाने बुद्धि भएकी’ भनेका थिए । मेरो हजुरबाले उहाँलाई हेर्दै थुइक्क थुक्नु भयो । सानो उमेरमै यस्ता घटनाको साक्षी बनेकाले होला, अहिले मलाई जतिसुकै पढेलेखेको, सचेत र इमानदार देखिए पनि गैरबाहुन केटोसँग हाई/हेलोभन्दा माथिको संवाद गर्न डर लाग्छ । नजाने गाउँको बाटो किन सोध्नु भनेर तर्किन्छु । र, म डरपोक हुनुमा मेरो मात्रै दोष छैन भन्दै आफूले आफैंलाई ‘जस्टिफाइ’ गर्न खोज्छु ।

स्कुल/कलेजताका मैले गुरुङ, तामाङ, राई थरका साथीसँग संगत गर्दा मेरा अभिभावकले गाली गरेको सम्झना ताजै छन् । हो, उनीहरूमध्ये कोही चुरोट र ड्रगको नसामा धुत थिए तर त्यसमा तिनको थरको के दोष ? बाहुन साथीले चुरोट तान्दैनन्, सुई हान्दैनन् भनेर मेरा परिवार र छिमेकी के साह्रो ढुक्क भएका ! ‘असल साथी रोज भन्नुको सट्टा ‘यी चुरेटे गुरुङ, तामाङसँग संगतै नगर, गरिस् भने झापु खान्छेस्’ भन्दै मलाई धम्की दिए । पछि–पछि त मंगोलियन चेहरा भएका साथीहरूलाई घर ल्याउनै धक लाग्न थाल्यो मलाई ।

यो सब सुन्दा मेरो परिवार अनपढ, अज्ञानी छ भन्ने लाग्ला । परिवारमा त्यस्ता पनि छन् कोही–कोही । तर, विद्यालय नगएका सदस्यसरह नै पढेकालेखेकाहरू पनि जातीवादी, परम्परावादी र संस्कारलाई कसैको नभएको इज्जतसँग जोड्नेहरू छन् । घोकन्ते विद्याले उहाँहरूको चेत खुलाउन सकेन भन्दै म घरायसी डिबेटका बेला सम्हालिन्छु । अहिलेका फेसबुक, युट्युबले पनि उहाँहरूको सोच बदल्न सघाएका छैनन् । मेरा बा–आमाले हेर्ने गरेका युट्युब भिडियोहरू ‘हेर्नुस्, यस्तो रहेछ नवराज र सुषमाको प्रेमलिलाको रहस्य’ टाइपका हुन्छन् (माफ गर्नुहोला, यो लेख्नुपर्‍यो) । यस्ता भिडियो बनाउनेहरू मेरा बा–आमाको उमेरका त पक्कै नहोलान् नि ! ती किन त्यस्ता भए ?

मेरा अभिभावक अशिक्षित हुनुहुन्छ, उहाँहरूले छोइछिटो गर्नुलाई एकैछिन माफ गरिदिऊँ । तर, म पढेलेखेकी भनाउँदीमा पनि जातीवादी कलङ्क भित्रभित्रै लुकेर बसेको पाउँदा आफूलाई धिक्कार्छु । मैले के पढेँ ? के बुझेँ ? मभित्र त्यस्ता विचार कसरी छिरे ? यिनको मलजल कसले गर्‍यो ? तिनलाई निर्मुल पार्ने काम कसको थियो ? यस्ता प्रश्नको जवाफ खोज्नतिर लाग्दिनँ । बरु, साथीभाइलाई ‘छ्या, भैयाजस्तो देखियौ’ टाइपका प्रतिकृया दिन्छु । हजुरबाले ‘रसाइली के थरी हुन् ?’ भनेर सोध्दा ‘दमाइ/कामी हुन् क्यारे’ भनिदिन्छु । अनि रुकुम घटनाविरुद्ध कडा ट्वीट गर्छु ।

तपाईलाई भ्रम नपरोस्, म कट्टर जातीवादी होइन । मलाई जातीय छुवाछुत, उँच–निचसँग मतलब छैन । कसको थर के हो भन्ने कुराको पनि कहिल्यै पर्वाह भएन । तर, म जातीयताको घेरा नाघेर घरबाटै सुधारको पहल थाल्न सक्दिनँ । म निम्छरो छु । मेरो अवचेतनमा जातीय विभेद झल्काउने, हेपाहा शब्द, सोच, चुट्किला, उखान–टुक्काहरू अड्किएर बसेका छन् । बेलामौकामा ती फ्याट्ट निस्किहाल्छन् । सोच्छु– बरु एकैचोटि हुरुरु निस्किएर दिमाग सँधैका लागि सुग्घर भइदिए हुने । विडम्बना, जातीयताको सबालमा न मेरो दिमाग न यो समाज एकैचोटि सफा हुनेवाला छ । अझै कति वर्ष, कति दसक जातीवादको कसिङ्गर म र मेरो परिवार, मेरो समाज र मेरो देशमा यथावत रहने हो !

एउटा राम्रो कुरा, म सुध्रिन खोज्दैछु, सिक्न–बुझ्न चाहँदैछु । तर, मेरो परिवार र मेरो परिवेशलाई कसरी सुधार्ने होला ? उहाँहरूलाई कसले, कहिले सिकाइदेला ? आफू बाहुन हुनुमा, मल्ल हुनुमा गर्व गरेर बसिरहनु भएको छ, थप सिक्नु/बुझ्ने जरुरत देख्नुहुन्नँ । बरु मैले लामा, विक, चौधरी केटो मन पराउनुमा खोट देख्नुहुन्छ । मेरो भाइलाई जापानीज बुहारी ल्याउलास् भनेर थर्काउनु हुन्छ । संविधानका धारा, ऐन, कानुनको मलतब छैन । कसुर, सजायसँग डराउनु हुन्नँ । उस्तै परे कानुनलाई घरमै बोलाएर खिर–सेलरोटी, सर्वत ख्वाएर/पियाएर पठाउनु हुन्छ । यस्तै चल्दै आएको छ । म केही गर्न सक्दिनँ ।

मेरो निरिहतामा प्रश्न उठाउनु हुँदो हो, यो पनि ठीकै छ । तर, यति भन्छु– अर्ति–उपदेश बाँडेर दुनियाँलाई पलभरमै बदल्न सकिएला तर परिवारको सोच बदल्न मान्छेलाई गाह्रो पर्छ । म कोसँग भिड्ने ? मेरी बुढी हजुरआमासँग ? अझ, मजस्ती मरन्च्याँसे छोरीले सुधार र परिवर्तनका कुरा गरेको यो घरमा कसले सुन्ने, कसले पत्याउने ! मलाई हेपेर, हेला गरेर, भाइ र ममा भेदभाव गरेर मेरो कुरा नसुनिएका होइनन् । तर, हाम्रोजस्तो मध्यम वर्गीय उपाध्याय बाहुन परिवारमा छोरी भनेका छोरी नै हुन्छन् सँधै । छोरीले राम्रो काम गरेको, बोल्ड बनेको, विद्रोही भएको, अभियन्ता बनेको टीभीमा मात्रै रुचाइन्छ, घरमा त हामी ज्ञानी र संस्कारी नै भएको जाती मान्ने हुन् ।

खैर, रुकुम घटनाले मलाई स्तब्ध बनायो तर अनौठो लागेन । भन्ने नै हो भने यस्ता घटना एक न एक दिन हुनु नै थियो जस्तो लाग्छ । बाहिर–बाहिर परिवर्तनका कुरा गर्दैमा भित्रि समाज कहाँ बदलिन्छ ! समाजका चित्कार बेवास्ता गरिए ती यसरी नै विष्फोट भइदिन्छन् । मलाई अब डर लागिरहेको छ– ‘क्रान्ति सुरु भएको गाउँ’ मा त यस्तो अपराध हुन्छ भने ‘क्रान्ति पुग्दै नपुगेका ठाउँ’मा के होला ? केही गरी यो घटनाका दोषीलाई कारबाही भएन भने यस्ता ‘लिन्चिङ’का खबर यत्रतत्रबाट आउन सक्छन् । त्यो बेला के गर्ने ? कारबाही भयो नै भने पनि त्यसपछि के त ?

यो समाचार, यो घटनाबारे सुन्दै नसुनेकाहरू पनि छन् । तिनलाई जातिवादी उदण्डता कस्तो हुन्छ ? किन हुन्छ ? त्यसको परिणाम के हुन्छ ? अथवा जातीय छोइछिटो गर्नु, जातजातीलाई उँचो–निचो देखाउनु, हेपेर बोल्नु, खिल्ली उडाउनु गलत हो भनेर कसले, कसरी, कहिले, कुन माध्यमले सम्झाइदिने/बुझाइदिने ? अब पनि नबुझाए कहिले बुझाउने ?

मलाई यहाँ कुनै अर्ति बाँड्नु छैन । यो लेख लेख्नुका मेरा दुइटा कारण छन् । म चाहन्छु, मेरा भाइबाहिनीले ती युवा भएपछि आफूभित्र जातीवादका कत्लाकत्ली रहेछन् भन्ने चाल पाएर त्यसलाई पखाल्न मैलेझैं संघर्ष गर्नुनपरोस् । म चाहन्छु, मेरा बा–आमाले झैं मैले मेरा छोराछोरीलाई तिनले रोजेको पार्टनरको नाक थेप्चे रहेछ भनेर खिसि नउडाऊँ । म मेरो विचार सुग्घर बनाउन चाहन्छु अनि मेरो परिवार सुग्घर भएको देख्न चाहन्छु । यत्ति ।

प्रकाशित : जेष्ठ १६, २०७७ १३:५२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?