‘ठूलो घर, भव्य ठाउँ र पिच सडक हुँदैमा सहर बन्दैन’
हामी बदलिँदो सहरको विषयमा कुरा गर्दैछौं, गर्छौं । यहाँ सहभागीको उपस्थिति हेर्दा बन्दै गरेको सहरमा गरेको भए राम्रो हुन्थ्यो कि । सहरमा कलाको कुरा, जीवनको कुरा, पेन्टिङका कुरा । नाटकको कुरा गर्दा मान्छेलाई धेरै चाख हुन्छ । मान्छेहरु धेरै रमाउँछन् । गाउँमा राजनीतिक कुरा गर्दा मान्छेहरु धेरै खुसी हुन्छन् । नेताहरु आए भने गाउँमा हुरहुर्र मान्छेहरु आउँछन् । नेताहरु गएपछि मान्छे पनि सकिन्छ । नेताहरुसँगै जान्छन् । सहरमा त्यस्तो हुँदैन । सहरमा जीवन, कला, साहित्यको कुरा हुँदैछ भने मान्छे बस्छ । यहाँ हेर्दैछु नेताहरु जानु भयो, हामी सबै गयौं । भनेपछि बदलिँदै सहर भन्दापनि बन्दै गरेको सहर राम्रो हुन्थ्यो ।
दोस्रो कुरा, बदलिँदै सहरको कुरा गर्दा मलाई कथा जस्तै भयो । आजभन्दा ४० वर्षअगाडि पुगेँ । म संखुवासभामा जन्मेको मान्छे मेरो लागि सहर भनेको चैनपुर थियो । चैनपुर आउँदा कत्रो ठूलो घर जस्तो लाग्थ्यो । कति सफा, कति धेरै मान्छे । त्यसपछि आजभन्दा ४०/४२ वर्ष अगाडि म धरानतिर झरेँ । बुबाआमासँग बाटोमा तीन दिन बास बस्दै धरान आउनुपथ्र्यो । धरान आउनुभन्दा अगाडि एउटा कथा सुनेको थिए । धरान आउजाउ गर्दा एउटा मान्छेले १० वर्ष अगाडि धरानामा गाडीहरु कुदेको कुद्यै गथ्र्यो । १० वर्षपछि गएको त, गाडीको बच्चा नै बच्चा । पहिलो उहाँ १० वर्ष अगाडि आउँदा बस देख्नुभयो, १० वर्षपछि आउँदा ट्याक्सी देख्नुभयो । उहाँलाई १० वर्षमा बच्चा नै बच्चा जस्तो लाग्यो । १० वर्षमा बच्चा देखिएको धरानमा ४१/४२ वर्षको हुँदा आइपुगे । माथि साँगुरीभन्जाङबाट धरान झिलिमिली देखियो ।
त्यहाँबाट हामी तराईतिर आयौं । जब हामी साँगुरीभन्जाङ आयो, धरान झिलिमिली थियो । त्योभन्दा अगाडि अलिकति अगाडि धरानमा मोटरको हर्न बज्यो । हर्न बजेको सुन्दा एकदमै मज्जाको अनुभूति आयो । सहर आउँदै छौं भन्ने भयो । त्यसपछि सहरमा आयो । त्यतिबेला सहर भनेको काठको घर हुन्थ्यो । खाँबा गाडेको । तल गाईवस्तु हुन्थ्यो । माथि मान्छे बस्थ्यौं । गोरुगाडीमा हिँड्थ्यौं हामी । काठमा पुल थिए । खाजा सिङडा (समोसा) र चना खान्थ्यौं । चोकका नाम थिए, आँपगाछी, बरगाछी, पिपलगाछी लगायत । बरफ खान्थ्यौं, मज्जा लाग्थ्यो । अब सहर कसरी बदलियो भन्दा त्यो देखेको मान्छे । अहिले मेरो गाउँमा गाडी पुग्छ । अब मान्छेलाई गाडी बच्चा नै बच्चा भन्ने भएन । मोटरसाइकल पनि देख्यो । गाडी पनि देख्यो । अहिले मेरो गाउँमा गाईभैंसी पाल्दैनन् । पक्का घर बने । काठका घरहरु छैनन् । हामी चना, सिंगडा खाँदैनौं । अहिले पिज्जा खान्छौं । बर्गर खान्छौं । चिया पसलमा बस्दैनौं । कफी खान्छौं ।
विगतमा सहर बन्दै गरेको ठाउँबाट खेती गर्नका लागि गाउँ जान्थ्यो । किनभने खेत पर थियो । अहिले त्यहाँबाट मान्छेहरु उद्योगतिर आउँछन् । पूर्वतिरका सडकहरु हेर्ने हो भने साइकलमा गुड्दै गरेको देखिन्छ । मान्छेहरु उद्योगतिर गएको देखिन्छ । रमाइलो कुरा के हो भने विगतमा पिपलगाछी, बरगाछी लगायतका चोक अहिले पुष्पलाल चोक, मदनभण्डारी चोक, बीपी चोक र सहर बन्दै छ ।
हाम्रो नगरपालिकाको मेयर अथवा नगरपालिकाले बदलिँदै छ सहर अर्थात ‘सिटी स्टेट’ सोच्नुस् । तपाईंको सहर छ, त्यसलाई तपाईंको राज्य सम्झनुस् । र, तपाईं त्यसको प्रमुख हो, सरकारको प्रमुख हो । त्यसपछि त्यो सहरलाई कस्तो बनाउने ? सहरमा पूर्वाधार चाहिन्छ । स्वभाविक रुपमा बाटो चाहिन्छ । हामी नगरपालिका भन्छौं, तर मोटरसाइकल पनि जाँदैन । गाडी पनि जाँदैन । राम्रो जुत्ता लगाउनु हुन्छ भने हिलाम्मे भएर पुग्नुपर्छ । अलिकति अगाडि बढ्नु बाटो खनेको छ, त्यसैले पूर्वाधार चाहिन्छ । ठूलोबाटो पार्क, साइकल लेन ।
दोस्रो कुरा सहरको मानवीय पक्ष पनि छ । पार्क कहाँ बनाउनु हुन्छ । सहरमा एउटा राम्रो नाट्यकाला पनि चाहिन्छ, कि चाहिँदैन । तपाईं आफ्नो सहरको परिकल्पना गर्यो भने पूर्ण सहर बन्छ । त्यो पूरापूर सहर बन्छ । संवेदनासहितको सहर बन्छ । हाँसोखुसी सहितको सहर बन्छ । अन्यथा तपाईंले घर बनाउनु हुन्छ । सडक बनाउनु हुन्छ भने रुखो सहर बन्छ, मनबिनाको सहर बन्छ ।
तेस्रो कुरा, तपाईंहरु सबैले विचार गर्नुपर्ने कुरा के हो भने, म आफू कस्तो सहर बनोस् । बदलिँदै गरेको सहरको चित्र हेरिरहँदा जस्तै हामीले देशको कुरा गर्छौं । सहरको पनि पहिचान हुन्छ । हामीले विराटनगरलाई औद्योगिक सहर भन्यौं । सहरको पनि पहिचान हुन्छ । हाम्रा बन्दै गरेका सहरको पहिचान कस्तो बनाउने ? तपाईं सांस्कृतिक सहर बनाउनु हुन्छ कि ? खेलकुदको सहर बनाउनु हुन्छ कि ? औद्योगिक बनाउनु हुन्छ कि ? पर्यटन बनाउनु हुन्छ ? अथवा धार्मिक बनाउनु हुन्छ ? त्यसैले यो तीन वटा चिज, बदलिँदै गरेको देखिन्छ । तर कदमगाछीको छेउमा पुष्पलालचोक बनाउनुभयो, त्यसको छेउमा ठूलो घर बनाएर मेरो त सहर बन्यो । भव्य ठाउँमा छौं । पिच पनि बन्यो । सबै कुरा छ भन्नु भयो भने त्यो सहर बन्दैन । त्यो कंक्रिटको जंगल बन्छ । हामी जून आलोचना पनि गर्छौं ।
त्यसैले तपाईं आफ्नो सहरको सपना देख्नुस् । त्यसपछि पूर्वाधारको काम पनि गर्नुस् । सँगसँगै मानवीय पक्षको कुरा पनि गर्नुस् । जसले गर्दा हाम्रो सहर बन्छ । सहर भनेकै स्वागत गर्ने हो । म गाउँलाई सम्बोधन गर्दा मेरो गाउँ भन्छु । म हुर्केको ठाउँ भन्छु । सहरको कुरा गर्नुपर्दा हाम्रो सहर भन्छौं । सहर भनेकै हाम्रो हो । विराटनगर भनेको तपाईंको मात्रै होइन, मेरो पनि हो, अर्कोको पनि हो । त्यसैले गर्दा, पहिला सहरलाई सोच्ने तरिकाको विकास गर्नुपर्छ । अहिले हेर्नुस्, बाटो हेर्नुस् । आजको सहरको बाटोले अब १५ वर्षलाई धान्दैन । तपाईं ड्रेन हेनुस् । तपाईं साइकल लेन कहाँबाट बनाउनु हुन्छ । तपाईं बच्चाहरु कहाँबाट हिँडाउनु हुन्छ । तपाईं घर जस्तै बनाउनु हुन्छ, कला कहाँ दिन्छ ? त्यसैले बडा त्रासपूर्ण सहर बन्दैछ ।
दोस्रो कुरा सहर भनेको तीन वटा चिज हो । पहिलो चिज सपना हो, दोस्रो चिज सपनाको इन्जिनियरिङ हो । र, तेस्रो कला हो । तपाईं व्यवस्थित सपना पनि देख्नुहुन्न । पार्टीमा काम गर्नु भो, गर्नु भो । फ्याट टिकट पाएर मेयर हुनु भो । के/के गर्नु भो/गर्नु भो । फेर्कर हेर्दा त मेयर भइयो । के गर्ने होला, अब त्यही गर्ने हो पहिला जे गर्या छ । बैठक बस्ने, भत्ताको कुरा गर्ने । त्यसैले पहिलो कुरा भनेको सपनाको सहर हो । सहर कस्तो बनाउनु हुन्छ । त्यसपश्चात इन्जिनियरिङ, नक्सा कसरी बनाउनु हुन्छ । त्यसपश्चात कला हो, त्यसमा सुन्दरता कसरी थप्नु हुन्छ । तपाईंले टीका लगाए जस्तो । सबै कोरीबाटी गरेर रातो टीका लगाए जस्तो, तपाईंको सहरमा आर्ट कहाँ दिनुहुन्छ । यो छैन, त्यसैले अबको २० वर्षपछि हाम्रो सहर कस्ता होलान् ? त्यो कल्पना गर्दा भत्काउँ, भत्काउन सकिँदैन । बनाउँ, बनाउन सकिँदैन । त्यसैलाई हेरेर रमाउँ, रमाउन सकिँदैन । एकदमै अत्याशपूर्ण । त्यसैले सोच्नुहोला है । हामी अहिले जता जाँदैछौ, त्यसले हुँदैन । हामीले बनाएको सहरलाई मान्छेले के आलोचना गर्छ भने, यो एकीकृत बस्ती हुन् । सहर होइन । तपाईंलाई भयंकर लाग्छ, म सहरको मान्छे । तपाईं कहाँ सहर हो । तपाईंसँग सहरको कुनै चीज नै छैन । तपाईं राति रमाउन सक्नुहुन्न । तपाईंले सहरमा बाहिरका मान्छेलाई काम दिनसक्नु हुन्न । तपाईंको छोराछोरी हुर्किने बित्तिकै तपाईंको सहरमा बस्दैन । काठमाडौं अथवा न्युर्योक जान चाहन्छ । तपाईं कसरी सहर भन्नु हुन्छ ।
तपाईंले बनाएको चिज सहर हो भने तपाईंको बच्चा त्यही सहरमा बस्छ । न्यूर्योक सहर हो, त्यसैले त्यहाँ जन्मेको बच्चा त्यही बस्छ । पेरिस सहर हो, त्यसैले त्यहा जन्मेका बच्चा त्यही बस्छन् । बर्लिन सहर हो, त्यही बस्छ । तर हाम्रा सहरमा, सहरमा जन्मेका बच्चा त्यहाँ बस्दैन । काठमाडौंमा बस्छ । विराटनगरको मान्छे, काठमाडौं न्युर्योक जान्छ, बर्लिन जान्छ, पेरिस जान्छ । किनभने तपाईंले सहर बनाएकै छैन । एकीकृत बस्ती बनाउनु भयो र मख्ख पर्नुभयो, हाम्रो सहर हो । काठमाडौंमा घर छ, तर सुन्दरता छैन । त्यसैले सपना देखौं, त्यसलाई आर्किटेक गरौं, त्यसलाई इन्जिनियरिङ गरौं । त्यसपछि त्यसमा कला थपौं, त्यसपछि बल्ल सहर बन्छ ।
–लेखक दाहालले विराटनगरमा आयोजित ‘कान्तिपुर उज्यालो पूर्व’ कार्यक्रमको ‘बदलिँदा सहर' सत्रमा व्यक्त गरेको विचारको सम्पादित अंश ।
प्रकाशित : आश्विन १२, २०७९ १३:०३
