‘चीन र भारतका उद्योगसँग हामीले प्रतिस्पर्धा गर्नु भनेको साँढे र बाख्रा जुधे जस्तै हो’ 

नेपालमा कस्ता प्रकृतिका उद्योग छन् भनेर पनि हामीले हेर्नुपर्छ । हामीले बाह्य देशबाट कच्चा पदार्थ ल्याउँछौं, यहाँ प्रशोधन गर्छौं, केही प्रतिशत मूल्य अभिवृद्धि (भ्यालु एड) गर्छौं र बेच्छौं । हामीले अहिले गरिरहेको र हाम्रा उद्योगहरूको स्थिति यो हो । तर नेपालका लागि चाहिने उद्योग कस्तो हुनुपर्दछ भनेर हामीले अझै सोधखोज गरेका छैनौं । हामीले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कुन कुन वस्तुमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छौं, ती वस्तु केके हुन् र कसरी उत्पादन गर्न सकिन्छ ? त्यो सोचविचार हामीमा ल्याउन जरुरी छ ।

हामीसँग स्याउ छ, जडीबुटी छ, अलैँची छ, अनेक प्रकारका वस्तु छन् । तर त्यस्ता वस्तु उत्पादन बढाउन सरकारले के प्रोत्साहन दिएको छ त ? विराटनगरका व्यापारी कसरी स्याउ उत्पादन गर्ने, अलैँची उत्पादन गर्ने ठाउँसम्म पुग्न सक्छन् ? हामीले त्यसबारे सोचेको खोई ? सररकारले व्यापारीलाई जसरी सरकारले प्रोत्साहन दिनुपर्ने थियो, त्यो छैन ।

हामीले वार्षिक ३ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको फलफूल आयात गरेर खाइरहेका छौं । तर कुनै तीन चारवटा वस्तु ठूलो रूपमा कसरी उत्पादन गर्न सकिन्छ भनेर काम गर्न सकेका छैनौं । अथवा हामीले कुनै राम्रा विदेशी कम्पनीहरूलाई उदाहरणका रूपमा ल्याएर यहाँ काम गर्न दिन सकिन्छ । उदाहरणका लागि बाहिरबाट स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड बैंक र नबिल बैंक नेपालमा आएपछि निजी क्षेत्रका बैंक राम्रै फस्टाए । आज दुई दर्जनभन्दा बढी बैंक, अन्य थुप्रै फाइनान्स कम्पनीहरूले काम गरिरहेका छन् । कुनै पनि चीज उदाहरणका रूपमा आउनुपनर्छ । त्यसो हुन सके मात्रै यहाँभित्रको उत्पादन पनि बढ्छ । त्यसपछि हामी नेपालभित्रको वास्तविक उत्पादन पहिचान गर्न सक्छौं ।

नेपाल भित्रका जडीबुटीलाई औषधि बनाउन सकिन्छ भनेर जान्न पनि विदेशबाट कम्पनी यहाँ आएर काम गरेपछि हामी त्यसबाट सिक्न सक्छौं । त्यसरी आउने कम्पनीहरूमा हामी पनि निश्चित प्रतिशत सेयर दिन सक्छौं । उनीहरूलाई ६० प्रतिशत र हामीलाई ४० प्रतिशत सेयर राखेर त्यस्ता कम्पनी सञ्चालन गर्न सकिन्छ । जनतामा सेयर बाड्न सकिन्छ । चीन एकै चोटि आफैं विकसित भएको होइन । पहिले त्यहाँ विदेशी कम्पनी आएका थिए । त्यसलाई कपी पेस्ट गरेर चीनले प्रगति गर्‍यो । कुनै विदेशी कम्पनीले त्यहाँ गरेको उत्पादनलाई अरु कम्पनीले कपी पेस्ट गरेर उत्पादन बढाए । एक जमनामा नेपालमा पनि कुनै एक कम्पनीले प्लास्टिक उद्योग लगाएको थियो । त्यसपछि अरु थुप्रै प्लास्टिक उद्योग आए । कुन वस्तुको उत्पादनमा फाइदा छ भन्ने थाहा पाउनेबित्तिकै त्यसको कपी पेस्ट गर्न सकिन्छ ।

कुनै समय विराटनगरमा एउटा कपी पसल आयो, अहिले यहाँ त्यस्ता १० वटा कपी पसल छन् । एक जमानामा जर्मनीका कम्पनीहरूबाट जापानले कपी गर्‍यो, जापानबाट ताइवानले कपी गर्‍यो, त्यसपछि चिनीयाँहरू आए । हामीसँग जलविद्युत्को अपार सम्भावना छ । तर हाम्रा नीति निर्माता र विद्युत् प्रवर्द्धकहरूले १० वर्षमा १० हजार मेगावाट बिजुली उत्पादन गर्ने लक्ष्य राखेको भन्ने सुनिन्छ । हामी १० वर्षमा १ लाख मेगावाट बिजुली किन उत्पादन नगर्ने ? जब कि हामीले जलविद्युत्मा नाफा छ र यसबाट राम्रो आम्दानी गर्न सकिन्छ भन्ने थाहा पाइसकेका छौं भने हामी बढीभन्दा बढी बिजुली उत्पादनमा किन नजाने ? यसबाटै हामी आर्थिक रूपमा सफल हुन्छौं र यो देश माथि जान्छ भने लगानी गर्न सबै देशी विदेशी कम्पनीलाई हामी यहाँ ल्याउन प्रयत्न गरौं ।

अहिले अरुण–३ जलविद्युत् आयोजनामा भारतीय कम्पनीले लगानी गरेर जसरी निश्चित प्रतिशत सेयर र निःशुल्क बिजुली दिएको छ, हामी अरु आयोजनामा पनि यस्तो सेयर र निःशुल्क बिजुली लिन सक्छौं । अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा के भने जलविद्युत् आयोजना भनेको विकासकर्ता कम्पनीले ३० वर्ष मात्रै चलाउन पाउने र त्यसपछि सरकारकै स्वामित्वमा आउने हुन्छ । ३० वर्षसम्म सञ्चालन भइसकेपछि त्यसको सबै स्वामित्व सरकारको नाममा आउँछ । जलविद्युत् आयोजना बन्दा त्यहाँ अरु पनि विकास हुँदै जान्छ ।

हाम्रा उद्योगहरूले भारत र चीनका उद्योगहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने अवस्था छ । त्यहाँका उद्योगहरूको ठूलो उत्पादनसँग नेपालका उद्योगले प्रतिस्पर्धा गर्न हामी यसै पनि सक्दैनौं । हामीले वर्षभरमा गर्ने उत्पादन उनीहरूले २ घण्टामा गरिरहेका हुन्छन् । त्यो भनेको एउटा साँढेसँग बाख्रा लडेको जस्तै हो । उनीहरूको गुणस्तर र ब्रान्डिङ पनि नेपालका उद्योगहरूको भन्दा उच्च कोटीको छ । त्यो तहसम्म हामी पुग्न सकेकै छैनौं । कुनै सामान सिंगापुरबाट वा अरु कुनै देशबाट भारतमा आउँदा शून्य भन्सारमा आइरहेको हुन्छ भने नेपाल ल्याउँदा त्यसमा भन्सार तिर्नुपर्छ ।

प्रायः कच्चा पदार्थमा १० प्रतिशत भन्सार लाग्ने गरेको छ । हामी भारत र चीनका ठूलो उद्योगहरूसँग प्रतिस्पर्धा गरेर यहाँ उद्योग चलाइरहेका छौं, त्यो ठूलो कुरा हो । एउटा उद्योग राम्रो चल्यो भने त्यस्ता खालका उद्योग खुल्न थाल्छन् । जसले सबैकुरा बुझेर व्यवस्थित रूपमा गरेको छ, त्यसको उद्योग चलेको छ । तर जसले अरुको देखासिकी र सिको गरेर उद्योग खोलिरहेका छन्, उनीहरू समस्यामा परेका छन् । कपी पेस्ट गर्नेहरूका लागि आन्तरिक र बाह्य दुवै खालका चुनौती छन् । सानो बजार हुनु तर धेरै उत्पादन भइरहँदा पनि त्यो समस्या हो । हाम्रो आवश्यकता कुन क्षेत्रमा हो भन्ने कुरा पहिल्याउन आवश्यक छ ।

नयाँ आउने उद्योगहरूका लागि जमिनको पनि उत्तिकै समस्या छ । त्योभन्दा गाह्रो कुरा के छ भने, उद्योग गर्न, कृषि गर्न वा आवासीय क्षेत्र भनेर जमिनको वर्गीकरण गरिएको छैन । आज कुनै उद्योग लगायो, ५/१० वर्षमा त्यहाँ वरपर आवासीय भवन बन्छन्, अनि उनीहरूले धूलो आयो, आवाज आयो, प्रदूषण भयो जस्ता अनेक समस्या सुनाउन थाल्छन् । औद्योगिक क्षेत्र घोषणा गरेका ठाउँमा कृषि र आवासीय प्रयोजनका लागि जमिन प्रयोग गर्न नपाइने व्यवस्था गर्न सकियो भने यो समस्या हुँदैनथ्यो ।

उद्योग राख्न जमिन पाउनै समस्या छ । पहिलो त एकै ठाउँमा ठूलो जमिन चाहियो । अरु भनेको विद्युत्, सडकलगायतका सुविधा त्यहाँ हुनुपर्छ । उद्योगका लागि चाहिने प्राविधिक जनशक्ति पनि भारत वा अरु देशबाट ल्याइरहनुपरेको अवस्था छ ।

–राठी ग्रुपका निर्देशक राठीले विराटनगरमा आयोजित 'कान्तिपुर उज्यालो पूर्व' कार्यक्रमको चौथो सत्र 'पूर्वको पौरख' मा व्यक्त गरेको विचारको सम्पादित अंश ।