कुमुद रञ्जन बराल — मेरो घरदेखि प्रदीप दाजुको एक घर छाडेर उत्तरपट्टि थियो । बस्तीपुर हाईस्कुलबाट उहाँले २०१८ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण गर्नुभयो भने मैले २०२३ मा पास गरें । बाल्यकालमा उहाँसँग त्यत्ति नजिक हुन पाएनौं । बरु उहाँका भाइहरू लक्ष्मण, शेखर मेरा बाल्यकालका साथी थिए । एसएलसीपछि बनारस पढ्न जानुभयो ।

धेरै वर्षपछि २०३६ सालमा बस्तीपुर हाईस्कुलको प्रांगणमा पहिलो पटक भेट भएको हो । त्यतिखेर उहाँ निर्दल र बहुदलको जनमत संग्रहताका बहुदलको पक्षमा प्रचारप्रसारसँगै संगठनको हिसाबले आफ्नो जन्मस्थान बस्तीपुर आउनुभएको थियो । भेटका क्रममा मसँग गोविन्दपुरको क्याम्पसका विद्यार्थी राजकुमार राउत, सुमन बराल, शिवनारायण साह, रामपरीक्षण महतो र सुभाष गिरी थिए । युवाहरूलाई संगठित गर्ने र प्रचारप्रसार काममा लगाउनुभयो ।

त्यतिखेर उहाँको जन्मथलो बस्तीपुरलाई नै आन्दोलनको केन्द्रस्थल बनाउनुभएको थियो । युवाहरू एकत्रित भए । बहुदलको पक्षमा जनलहर तयार भयो । राजकुमार राउत, गंगाबहादुर राउत, कृष्णबहादुर थापा, सूर्यनारायण यादव, शेखर रेग्मी, वासुदेव यादव, रामजतन यादव, खड्गनारायण चौधरी, राजेन्द्र चौधरी, भरतकान्त अर्याल, शीतल यादव, रामकुमार यादवलगायतले उहाँको नेतृत्वमा अग्रणी भूमिका खेलेका थिए ।

जनमत संग्रहको प्रचारप्रसारमा बहुदलवादीहरूलाई धेरै प्रताडना, उत्पीडन, दुःख दिने, मुद्दा लगाउने तत्कालीन पञ्चायत व्यवस्थाका प्रशासकहरूले गरेका थिए । पञ्चायती सरकारको निर्देशनमा स्थानीय प्रशासनले प्रदीप गिरी, सुदीप पाठक, सुभाष गिरी, राजकुमार राउत, टीकाबहादुर राउतलगायतलाई सिरहा जिल्ला प्रहरीमा १३ दिनसम्म थुनेको थियो । लाठीचार्जका क्रममा प्रदीप गिरीका भाइ कमलेशको हातको औंला भाँच्चिएको थियो । दाजुका कारणले भाइ शेखर गिरीको तत्कालीन समयको प्रधानपञ्च पद बर्खास्तीमा परेको थियो । त्यतिखेर शेखरलाई बहुदलवादी पञ्च भनेर निर्दलवादीले अपमान गर्थे ।

२०४० सालपछि प्रदीप दाइको बसाइ काठमाडौंमै बाक्लियो । केही बौद्धिक, प्राज्ञिक काम गर्न थाल्नुभयो । २०४२ सालको सत्याग्रहमा उहाँको नेतृत्वमा कांग्रेसको राजनीतिक अंगका रूपमा प्रसयुद (प्रजातान्त्रिक समाजवादी युवा दल) बाट काठमाडौंको इन्द्रचोकबाट प्रदीप गिरी, वीरेन्द्रभक्त श्रेष्ठ, मुकुन्द गौतम, शैलेश आचार्य, राजकुमार राउत, सुदीप पाठक र सिरहामा टोपेन्द्रराज रेग्मी, पदमबहादुर थापा, केदार गौतम, रामदयाल यादव, रामजतन यादवले गिरफ्तारी दिएका थिए ।

२०४३ सालदेखि मेरो प्रदीप दाजुसँग बसाइ नियमित भयो । २०४८/४९ सालतिर आश्रमको सुरुवात भयो । जमिनको नापजोख सुरु भयो, कहाँ मूल घर बनाउने, कहाँ के बनाउने योजना बनायौं । त्यतिखेर जुगेश्वर यादव, गंगाबहादुर राउत, अर्जुन गिरी, सुरेश गिरी, सुमन बराल, गोविन्द यादव, रामप्रसाद, राजकुमार साह, श्यामसुन्दर तातीलगायतको सहयोगबाट वृक्षरोपण गर्‍यौं ।

आश्रमको जग्गा प्रदीप गिरीको मूलथलो बस्तीपुरबाट झन्डै एक किलोमिटर दूरीमा अवस्थित छ । पर्ती रहेको जग्गामा भदैया, पिडरबनी, बस्तीपुर, लक्ष्मीनियाँतिरका बस्तुभाउको चरनस्थल थियो । वृक्षरोपण गरिसकेपछि आश्रमले मूर्तरूप लियो ।

वृक्षरोपणपछि आश्रममा जस्ताले छाएको तीन कोठाको पहिलो घर निर्माण भयो । त्यहाँ एउटा कोठामा पुस्तकालय राखियो । त्यही घरमा किसुनजी आएर धेरै दिनसम्म बस्नुभयो । पछि घेराबेरा हुँदै जस्ताका केही घर निर्माण भए । आश्रमको रूप लिन थालेपछि मित्र सेवा आश्रम र गान्धी आश्रमसमेत भनिन थालियो ।

हरेक पटक आश्रम आउँदा प्रदीप दाजु जनजीविकाका सवालका बारेमा चिन्तन गर्नुहुन्थ्यो । बौद्धिक र राजनीतिक गफ हुन्थे । बौद्धिकताबारेमा उहाँ पृथक् धारणा राख्नुहुन्थ्यो । उहाँ सधैं भन्ने गर्नुहुन्थ्यो, ‘किताब पढ्ने, युनिभर्सिटीमा बस्ने, लेख लेख्नेलाई बौद्धिकताको एक मात्र परिचय मैले मान्ने गरेको छैन ।’ बौद्धिकतासँगै जोडेर निरक्षर मान्छेहरूलाई धेरै कुरामा खेतीपातीका सम्बन्धमा, पशुपालन, सामान्य गाउँको रोगव्यथाका बारेमा गाउँघरका वृद्धवृद्धामा सहज बुद्धि (कमन सेन्स) लाई जागृत गर्नुलाई बौद्धिकतामा जोड्नु हुन्थ्यो । उहाँ जहिले पनि जनतामा आत्मविश्वास नआउन्जेल, यो सरकार, राज्य हाम्रो हो भन्ने बोध नहुन्जेल व्यवस्थामा परिवर्तन आउँदैन भन्नुहुन्थ्यो ।

उदारवादी प्रजातन्त्र अत्यन्त खराब व्यवस्था हो तर योबाहेकका व्यवस्था झन् खराब छ, जसलाई हामी कम्युनिजम, फाँसिजम भन्छौं भन्नुहुन्थ्यो । उर्दू कविको हरफ सुनाउँदै प्रदीप दाइले सुनाउनुहुन्थ्यो, ‘जमुरियत कहते हैं ऐसी हुकुमत को इन्सान के बन्दे गिने तो जाते है तौले नही जाते ।’

उर्दूमा प्रजातन्त्रलाई ‘जमुरियत’ भनिन्छ । लोकतान्त्रिक व्यवस्थालाई टाउको गन्ने व्यवस्था भन्ने गरिन्छ । यस व्यवस्थामा मान्छेलाई गनिन्छ, तौलिने काम हुँदैन । मान्छेको त्याग, तपस्या, करुणा कति छ भनेर तौलिनुपर्ने हो । उहाँको तर्क हुन्थ्यो, मान्छेको विशेषता र महानता बौद्धिक ज्ञानबाट मात्र हुँदैन, साहस, करुणा छ कि छैन परदुःख काँतरता (अरूको दुःखप्रति संवेदना छ कि छैन) भन्ने हेरिँदैन, आदर्श व्यवस्था कहिले आउँछ भन्नेमा बहस जारी छ भन्नुहुन्थ्यो । राज्य सत्तामाथि उहाँको जहिल्यै विरोध रहन्थ्यो ।

राजनीतिकबाहेक उहाँ कृषि–फसलका बारेमा, किसानका बारेमा चिन्ता लिनुहुन्थ्यो । सिरहाको उत्तरवर्ती क्षेत्रमा सिँचाइको चरम अभाव छ । शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रमा अराजकता छ । गरिबीमा सिरहा ६४ औं जिल्लामा पर्दछ । गाउँ–गाउँ घुम्न जाँदाखेरि जहाँ पनि ‘यहाँ बाँध हालिदिनुपर्‍यो, बिजुली, यहाँ ट्रान्सफर्मर लगाइदिनुपर्‍यो’ भनेको सुनाउनुहुन्थ्यो ।

धन प्रदर्शन र शक्ति प्रदर्शनले नेताहरू प्रभावित भएको भन्दै सधैं चिन्तित बन्नुहुन्थ्यो । आश्रममा भेटघाटसँगै राजनीति गसिप धेरै चल्थ्यो । आश्रम चिन्तन चौतारी नै थियो ।

(भरत जर्घामगरसँग संवादमा आधारित)