२०२६ सालतिर म तीनधारा संस्कृत छात्रावासमा बसेर पढ्थें । प्रदीपजी बनारसबाट आउनुभएको थियो । उहाँ छात्रावासमा आएर केही दिन लुकेर बस्नुभयो । ‘यी नेपाली कांग्रेसका ठूला नेता हुन्, बनारसमा थिए । अहिले यहाँ आएका हुन्’ भनेर उहाँलाई चिनाइएको थियो । म १६ वर्षको भएकाले अहिले सबै कुरा याद भएन । संस्कृत छात्रावासमा आफैंले मेसबाट भात ल्याएर खानुहुन्थ्यो । त्यसपछि प्रवचन दिनुहुन्थ्यो ।

प्रवचन दर्शन, पार्टी, राजनीति र कम्युनिस्टका विषयमा हुन्थे । छात्रावासमा मभन्दा ठूला सिद्धराज ओझा, चिरञ्जीवी वाग्ले हुनुहुन्थ्यो । प्रदीपजी सिद्धराज ओझाकै कोठामा बस्नुभए जस्तो लाग्छ । हामी पनि त्यहाँ जान्थ्यौं । त्यतिबेला सबै कुरा बुझ्दिनथें । नबुझे पनि यी राम्रो बोल्ने नेता रहेछन् भन्ने परेको थियो । पहिलो भेटमै उहाँको प्रवचनबाट म प्रभावित भएको हुँ ।

त्यति बेला म छात्र कार्यसमितिको सदस्य थिएँ । मेरो विभागको जिम्मेवारी पत्रिका ल्याउने थियो । न्युरोडबाट पत्रिका ल्याउँथें । पत्रिका बेलुका आउँथ्यो । मलाई पत्रिका मन्त्री भन्थे । कार्यसमितिमा सभापति, उपसभापति, सचिव पनि हुन्थे । सभापतिको विभाग थिएन । सात जना मन्त्री थिए । पत्रिका, शिक्षा, खेलकुद, खाद्यमन्त्री यस्तै हुन्थे । महत्त्वपूर्ण खाद्यमन्त्री थियो । खाद्य क्षेत्रमा फुल र सहायक मन्त्री नै हुन्थे ।

२०२७ सालतिर प्रदीपजी पक्राउ पर्नुभयो । उहाँ नख्खु जेलमा रहेका बेला म साथीसहित भेट्न गएँ । नख्खु जान अरू साधन थिएन । साइकल भाडामा लिएर गयौं । प्रदीपजीले किताब मगाउनुभएको थियो । संस्कृत साहित्यको इतिहास मैले लगिदिएको थिएँ । नख्खुबाट निस्केपछि उहाँ बनारस जानुभयो । म यता पढ्न थालें । पछि विभिन्न अवस्थामा भेट भयो । ०३६ सालतिर उहाँ सिरहाको बस्तीपुरस्थित घर आउनु भएको थियो । उहाँका लेखहरूको सँगालो पुस्तकमा मैले र पार्टीसँग सम्बन्धित मेरो पुस्तकमा उहाँले भूमिका लेखेका थियौं ।

०४८ सालको आम निर्वाचनमा उहाँले टिकट पाउनु भएन । २०५१ सालमा उहाँ सिरहाबाट निर्वाचित भएर संसद् छिर्नुभयो । त्यसपछि विभिन्न समयमा सांसद भइराख्नुभयो । तर कहिल्यै सत्तामा जाने र जिम्मेवारी बोक्ने काममा अघि बढ्नुभएन । ‘तपाईं हामीजस्ता मान्छेले यी खाँदा पनि राजनीति, सुत्दा पनि राजनीति गर्ने मान्छेसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकिन्न’ भन्नुहुन्थ्यो ।

०६२ सालमा पार्टीको एघारौं महाधिवेशनमा मैले गिरिजाप्रसाद कोइरालासँग सभापतिमा प्रतिस्पर्धा गरेको थिएँ । प्रदीपजी शेरबहादुर नेतृत्वको कांग्रेस (प्रजातान्त्रिक) मा हुनुहुन्थ्यो । उहाँ कांग्रेस (प्रजातान्त्रिक) तिर भए पनि सम्पर्क र कुराकानी भइरहन्थ्यो । वैचारिक कारणले हामीबीच घनिष्टता बढेको थियो । मेरै नेतृत्वमा सुरु भएको त्यतिबेलाको गणराज्य अभियानमा समेत प्रदीपजीको समर्थन थियो । उहाँ गणतन्त्र ल्याउनै पर्ने स्थिति छ भन्नुहुन्थ्यो । त्यतिबेला हाम्रो अभियानमा प्रजातान्त्रिक कांग्रेसबाट वैचारिक समर्थन दिने उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो । आत्मीय सम्बन्ध भएकाले यता र उताको कांग्रेस भन्ने हामीबीच थिएन । पछि पार्टी एकता भयो । एकतापछिको बाह्रौं महाधिवेशनमा हामीबीच अन्तर्क्रिया बढ्यो ।

पहिलो संविधानसभा निर्वाचनपछि हामीबीच धेरै कुराकानी भयो । लेखन आदानप्रदान भयो । त्यतिबेला उहाँ संविधानसभा सदस्य हुनुहुन्थ्यो । संविधानका कतिपय मुद्दा, खासगरी शासकीय स्वरूपमा उहाँले हाम्रो विचारलाई अघि बढाउनुभएको थियो । उहाँ शासकीय स्वरूपसम्बन्धी समितिमा हुनुहुन्थ्यो । समितिले मलाई बोलाएर शासकीय स्वरूपबारे धारणा सोधेको थियो । हामीले प्रधानमन्त्रीको प्रत्यक्ष निर्वाचन हुनुपर्छ भन्ने प्रस्ताव राखेका थियौं । पछि प्रदीपजीले समितिमा यहीं प्रस्तावलाई अघि सार्नुभयो ।

प्रदीपजी आफूले विभिन्न किताब पढ्ने, अरूलाई किताब दिने गर्नुहुन्थ्यो । मलाई पनि थुप्रै किताब दिनुभएको छ । फिर्ता गर्नु नपर्ने गरी ती किताब दिनुभएको हो । पढेका किताब सम्झिने, आवश्यक परेका बेला पेज नम्बरसमेत भन्न सक्ने स्मरण शक्ति भएको अद्भुत क्षमताको हुनुहुन्थ्यो ।

राजनीतिमा उहाँ संसद् सदस्य त पटकपटक हुनुभयो । संसद् सदस्यमा उहाँको अभिरुचि पनि थियो । तर, सत्तामा जाने इच्छा थिएन । कतिपय मान्छेले यसलाई उहाँको क्षमता नै नभएको भनेर प्रतिक्रिया दिन्छन । तर, क्षमता नभएका कति मान्छे सत्तामा पुगेका छन् । उहाँमा क्षमता नभएको होइन । आफ्नो योग्यता केमा देखाउन सकिन्छ भन्ने उहाँलाई राम्रोसँग थाहा थियो । सत्तामा नगएर संसद्मै बोल्दा सबैले ध्यानपूर्वक सुन्छन्, संसद्बाटै योगदान दिन सकिन्छ भन्ने उहाँलाई लागेको हुनुपर्छ । तर, यो विषय कहिल्यै सेयर गर्नुभएन । संसद् सदस्यभन्दा अरू जिम्मेवारी लिन कहिल्यै चाहनुभएन । संसदीय समितिमा पनि सभापति हुने इच्छा राख्नु भएन । सदस्य भने जहाँ पनि हुनुभयो । आफ्नो कुरा राख्न सदस्य हुनुभएको हो । आफ्नो कुराबाट जति प्रभाव पार्नुहुन्थ्यो, त्यसैमा उहाँ सन्तुष्ट हुनुहुन्थ्यो । प्रश्न गर्ने ठाउँमा जहिल्यै हुनुभयो । त्यसमा पुग्नका लागि कोसिस पनि गरिरहनुभयो । त्यसभन्दा अतिरिक्त उहाँले विशेष जिम्मेवारी लिन चाहनुभएन । सत्ता राजनीतिमा जाँदा प्रभावकारी हुन सक्दिनँ भन्ने लागेको हुन सक्छ ।

प्रदीपजीले संसद्मा उठेर बोल्नासाथ कांग्रेसका त सबै चुप हुन्थे, एमाले र पछि संसद्मा आएका माओवादीसमेत गम्भीर भएर सुन्थे । माओवादीसँग उहाँको संवाद अप्ठ्यारो चरण (भूमिगत अवस्थामा) मा समेत भएको देखिन्छ । उहाँ धेरैजसो भारतमा बस्नुभयो । माओवादीका नेताहरूले शरण लिएको ठाउँ पनि भारत नै थियो । त्यसैले माओवादी नेताहरूसँग राम्रो संवाद थियो । आन्तरिक कुराका लागि प्रदीपजीसँग कुरा गर्न माओवादीका नेताहरू पनि उत्सुक हुन्थे ।

एकप्रकारले उहाँ ससाना व्यावहारिक कुरा गर्नुहुन्थ्यो तर विस्तारै अत्यन्त दार्शनिक कुरा गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले बारम्बार ‘मेरो इच्छाले आएको होइन, मर्ने पनि मेरो इच्छाले हुँदैन, जसरी संयोगले आए, त्यसैगरी संयोगले मर्छु’ भन्नुहुन्थ्यो । सुन्दा सामान्य लागे पनि यो कुरा एकदमै गहिरो छ, सबैको जीवनमा ।

हामीले भन्दा उहाँले बोलेपछि राजनीतिमा एकखाले तरंग सिर्जना हुन्थ्यो, पार्टी/संसद् सबैतिर । उहाँले बोल्दा हामीलाई सजिलो हुन्छ कि भनेर शेरबहादुरजीहरूसमेत पार्टी केन्द्रीय कार्यसमिति बैठकमा प्रतीक्षा नै गरेर बस्नुहुन्थ्यो । नेतालाई साह्रै अप्ठ्यारो पारेर पनि बोल्नुहुन्थेन । तर, जे बोल्नुहुन्थ्यो, गहिरो दर्शन हुन्थ्यो । सबैले गम्भीर भएर सुन्थे ।

कृष्णप्रसाद भट्टराईले एक पटक चुनावी प्रचारमा सिरहामा जाँदा प्रदीपजीलाई जिताउनुहोस्, म शिक्षामन्त्री बनाइदिन्छु भन्नुभएको थियो । पछि पत्रपत्रिकामा उहाँले ‘यिनले अर्थशास्त्र जानेका छन्, अर्थमन्त्री बनाइदिन्छु’ भनेको पढेको थिएँ । किसनुजी प्रचारमा अन्त धेरै जानुभएन तर प्रदीपजीको निर्वाचन क्षेत्रमा जानुहुन्थ्यो । किसनुजीसँग उहाँ वैचारिक धारणागत र कार्यशैलीगत रूपमा समेत नजिक हुनुहुन्थ्यो । किसुनजी १८ वर्ष पार्टीको सभापति हुनुभयो । ०४७ सालमा अन्तरिम र ०५६ मा निर्वाचित निर्वाचित प्रधानमन्त्री हुनुभयो । उहाँलाई सन्त पुरुष भनिए पनि सबै जिम्मेवारी लिनुभयो । जिम्मेवारी वहन गर्दा दागबाट अछूतो रहनुभयो । तर प्रदीपजीले जिम्मेवारी लिनुभएन । संसद्को चुनाव लड्नुभयो । चुनाव लड्नासाथ कार्यकर्ताको व्यवस्थापन गर्नुपर्‍यो । उहाँमा आश्रित तीन सय कार्यकर्ता छन् भनेर मान्छेहरूले सुनाउँथे । तिनीहरूको सबै व्यवस्थापन उहाँले गर्नुहुन्थ्यो भन्ने त होइन । तर केही न केही गर्नुहुन्थ्यो पक्कै । त्यो गर्न सक्ने सामर्थ्य र क्षमता चुनाव लडेकैले पाउनुभएको हो ।

प्रदीपजीको जीवनमा महात्मा गान्धीको गहिरो प्रभाव थियो । उहाँ बीपीको विचारबाट प्रभावित हुनुहुन्थ्यो । तर, बीपीसँग भिन्न मत राख्ने क्षमतासमेत उहाँमा थियो । बनारसमा हुँदा बीपीका सबै कुरामा उत्तिकै अधिकार राख्नुहुन्थ्यो, कोठामा, किताबमा, यताउति चिजबिजमा पनि । त्यहाँ प्रदीपजीभन्दा ठूला नेता थिए । कनिष्ठ भए पनि बीपीसँग धक खोलेर कुरा राख्नुहुन्थ्यो । कहिलेकाहीं बीपीसँग टकरावसमेत हुने गर्थ्यो । त्यो टकराव वैचारिक कारणले हुने होला । बीपीसँग टक्कर लिने मान्छे भनेर पनि प्रदीपजीलाई चिन्थे ।

प्रदीपजीले बीपीले जसरी जिम्मेवारी लिनुभएन, आफ्नो परिवार पनि बनाउनुभएन । खुला रूपमा बोल्ने, अरूलाई प्रेरणा दिने काम गर्नुभयो । पार्टी र संसद्मा उहाँ जहिल्यै प्रतिपक्ष देखिनुहुन्थ्यो । कुनै जिम्मेवारी नलिएको मान्छेले सरकारको प्रशंसक बनेर बोल्दा राम्रो हुन्न भन्ने उहाँलाई थाहा थियो । सरकारको आलोचना गरी–गरी समर्थन गर्नुहुन्थ्यो । उहाँको वक्तव्यको सारमा सरकारलाई समर्थन हुन्थ्यो र भनाइमा सरकारको आलोचना सुनिन्थ्यो । विपक्षी दंग पर्थे । उहाँको विचार गम्भीरतापूर्वक सुन्थे ।

उहाँ पार्टी र गुटको पनि हुनुभयो । गुटको हित चाहनुहुन्थ्यो होला, तर कमजोरीका बारेमा पनि बताइदिन सक्ने हिम्मत उहाँमा थियो । सत्तामा लुब्ध नभएपछि हिम्मत बढ्ने रहेछ । पार्टीले उहाँको वैचारिक लाभ पायो, यसले कांग्रेसको कीर्ति बढाएको छ । अर्को, उहाँलाई बोल्न धेरै स्वतन्त्रता रहनुका पछि कांग्रेसको सदस्य हुनु पनि हो ।

नेताहरूको प्रवृत्तिलाई जतिसुकै आलोचना गरे पनि कांग्रेसको क्षति र क्षय हुने गरी कहिल्यै प्रस्तुत हुनुभएन । नेताहरूको क्षय भयो होला, तर कांग्रेस र संगठनको भएन । विचारको हिसाबले प्रदीपजी साझा नेता बन्नुभयो । के बोल्दा सबै खुसी हुन्छन् भनेर कहिल्यै बोल्नुभएन । उहाँको वक्तव्य उपल्लो तहको हुन्थ्यो । पार्टीगतभन्दा समष्टीगत सम्बोधन हुन्थ्यो । कसैलाई खुसी पार्ने पनि बोल्नुभयो होला, तर कहिल्यै त्यस्तो देखिएन । प्रदीपजी जस्तो गहिरो अध्ययन भएको मान्छे समकालीन राजनीतिमा अरू कुनै पार्टीमा छैनन् । कांग्रेसमा त झनै छैन । उहाँका नखुलेका पाटाहरू अरू पनि हुन सक्छन् । तर ती सुनिएका छैनन् । आत्मकथा लेखेर राखेको छु भन्नुहुन्थ्यो । उहाँका बारेमा नआएका पाटाहरू त्यही आत्मकथामा आउलान् । व्यक्तिगत जीवन, त्यसमा भएका लगाव, व्यक्तिगत जीवनमा भएका शत्रुता तथा मित्रता के कस्ता छन्, आत्मकथामा पक्कै आउला ।

पछिल्लो पटक उहाँ कांग्रेस र शेरबहादुरजीकै गुटमा रहनुभयो । कतिपयले शेरबहादुरजी र प्रदीपजीको चरित्र नै मिल्दैन, कसरी त्यहाँ टिक्नुभएको छ पनि भन्छन् । शेरबहादुर देउवा उमेरको हिसाबले साथी पनि हुनुभयो । दोस्रो, कोइराला परिवारसँग पहिल्यैदेखि उहाँको टकराव थियो । उहाँमा किसनुजीको व्यक्तित्वले पारेको प्रभावले पनि त्यसलाई भरथेग गर्‍यो । जीवनमा मान्छेलाई एउटै कुराले मात्रै अघि बढाउँदैन । धेरै कुरा जोडिन्छन् । उहाँको सम्बन्ध गिरिजाप्रसादसँग राम्रो भएन । तर बीपीको रचनालाई संरक्षण, संकलन र प्रकाशन गरेर अरूभन्दा बढी कोइरालावादी पनि उहाँ नै देखिनुभएको छ । कोइरालाका बारेमा एउटा लाइन पनि नलेख्नेलाई कोइरालावादी भन्न मिल्दैन ।

प्रदीपजीमा गान्धीको गहिरो प्रभाव पर्नुका पछि केही कारण छन् । बीपीलाई पनि कसै–कसैले गान्धीवादी भन्थे । तर, बीपीकै पालामा कांग्रेसले तीन पटक हतियार उठायो । दुई पटक आफ्नै नेतृत्वमा सशस्त्र आन्दोलन भएको छ । पहिलोपल्ट बीपी र मातृकाको नेतृत्वमा २००७ सालमा हतियार उठाइएको थियो । एक पटक सुवर्णशमशेर र अर्को एक पटक आफ्नै नेतृत्वमा हतियार उठाएको थियो । २००७ सालमा सफलता मिल्यो । दुइटा सशस्त्र आन्दोलनले सफलता पाउन सकेनन् । २०१८ सालमा सुवर्णशमशेरको नेतृत्वमा भएको हतियार बन्द आन्दोलनमा प्रदीपजीले समर्थन गरेको देखिएन । हुन त विरोध गरेको पनि पाइन्न । ओखलढुंगालगायत अदालतमा बीपीविरुद्ध परेका सातवटै मुद्दाका काण्ड जोडिएको २०२८ सालको हतियार बन्द आन्दोलनमा प्रदीप गिरी कतै हुनुहुन्थेन । त्यसैले उहाँलाई गान्धीवादी नेता भनिएको हो जस्तो लाग्छ ।

प्रदीपजी जहिल्यै पार्टीभित्र खास गरेर कांग्रेसभित्र लोकतन्त्र ल्याउनैपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । आन्तरिक लोकतन्त्र रहँदासम्म मुलुकमा लोकतन्त्रमाथि तानाशाही हावी हुन सक्दैन भन्नुहुन्थ्यो । पार्टीभित्र राष्ट्रिय मुद्दामा बहस–छलफल गर्ने र नयाँ विचार उत्पादन गर्ने अभियानलाई बढाउनैपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । खासमा उहाँ विचार उत्पादन गर्ने विशिष्ट नेता हुनुहुन्थ्यो ।

(संवादमा आधारित)