प्रकाशक र सम्पादक गिरी
अन्ततः त्यही भयो, जुन नहोस् भन्ने चाहना थियो प्रदीप गिरीको । शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारले प्रदीप गिरीको चाहनाविपरीत पशुपति आर्यघाटको ‘रजगजपूर्ण’ वातावरणमा प्रहरीको शोकधुनका बीच अन्तिम संस्कार गरायो । उहाँ बस्तीपुर, सिरहामा आफूले स्थापना गरेको आश्रमको कुनै वृक्षको छहारीमा आफ्नो पार्थिव शरीर बिसाइयोस् भन्ने चाहनुहुन्थ्यो ।
आफ्ना सहयोगीहरूलाई त्यसैअनुरूपको निर्देशन पनि दिनुभएको थियो । तर, त्यो निर्देशनको पालना उहाँको ‘परिवार’ ले त गरेन गरेन, सरकारले पनि त्यतातिर ध्यान दिएन । चुनावको मौसममा मधेसका हजारौं मतदाता रिझाउन पनि गिरीको पार्थिव शरीर त्यहाँ पुर्याउनु आवश्यक थियो । तर, गठबन्धनको घोडा कुदाउन व्यस्त रहेका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाले यसतर्फ विचार पुर्याउन सकेनन् । सिरहाका हजारौं जनता प्रदीप गिरीको अन्तिम दर्शनको आशामा बसेका थिए भन्ने केन्द्रीय सरकारलाई जानकारी हुनुपर्छ ।
किन यस्तो भयो त ? सम्बन्धित पक्षको जवाफ थियो, अन्त्येष्टिमा भाग लिन संघीय राजधानीमा रहेका कूटनीतिक नियोगका सदस्यहरू, अति महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरू र भारतबाट प्रदीपजीका मित्रहरूको ठूलै समूह आउने भएपछि उहाँको अन्त्येष्टि पशुपति आर्यघाटमा नै गर्ने निर्णय लिइएको हो । प्रिय नेताको अन्तिम दर्शन गर्न चाहने मेचीदेखि महाकालीसम्मका जनताको सुविधालाई ध्यान दिएर पनि यस्तो निर्णय लिइएको हो । जसले जे भने पनि र जे तर्क दिए पनि, गिरीको इच्छाका विरुद्ध पशुपति आर्यघाटमा अन्त्येष्टि गर्नु उचित निर्णय थिएन ।
कांग्रेस पार्टीका सत्ता र सरकार दुवैले गिरीलाई ‘अराजक’ का रूपमा हेर्ने गरेको पाइन्छ । कांग्रेसका कुनै पनि गुटमा गिरीको संलग्नता छैन । तर पनि उहाँलाई निमेसिसका रूपमा हेर्नेहरूको कमी छैन । बाँचेका प्रदीप गिरीले यसको कहिल्यै मतलब गरेनन् भने नश्वर शरीर त्याग गरिसकेपछि त कुनै कुराको अर्थ र मतलब नै रहेन । अहिले गिरीको नश्वर शरीर हाम्रोबीच छैन । तर, उनको बौद्धिक, निर्भीक, स्पष्टवादी र सत्यवादी चरित्रले समाजलाई सधैं निर्देशित गरिरहनेछ । गिरीले आफ्नो स्वार्थ र आफ्नो हितका लागि कहिल्यै कुनै काम गर्नु भएन । उहाँले आफ्नो निजी स्वार्थका लागि राज्य कोषबाट एक पैसा पनि लिनु भएन । उहाँले सधैं आफूप्रति जनताले गरेको स्नेह र विश्वासको मर्यादा राख्नुभयो ।
प्रदीप गिरी बहुमुखी प्रतिभा भएका व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । उहाँ साहित्यका अनुरागी मात्रै होइन, रचनाधर्मिताप्रति पनि त्यत्तिकै सजग र संवेदनशील हुनुहुन्थ्यो । मेरो उहाँप्रतिको आशक्तिको कारण पनि यही थियो । मेरो कलिलो मस्तिष्कमा उहाँले अध्ययन, अनुसन्धान र लेखनको जुन लय बसालिदिनुभयो, त्यसका लागि म कृतज्ञ हुने नै भएँ ।
अध्ययनका क्रममा बनारस बस्दा प्रदीप गिरी र चक्र बाँस्तोलाले ‘रहर’ नामको साहित्यिक पत्रिका प्रकाशन थाल्नुभएको थियो । त्यो पत्रिका धेरै अंक त निस्किएन, जति अंक निस्कियो, बेजोड निस्कियो । त्यति बेलाका क्रान्तिकारी तथा अहिलेका वरिष्ठ अधिवक्ता मेरा मित्र डिल्लीराज पन्त ‘रहर’ को प्रकाशन टिममा जोडिनुभएको थियो । गिरीले पन्तलाई आफ्नो पारिवारिक मित्रको पंक्तिमा राख्नुभएको थियो ।
गिरीसँगको मेरो सम्बन्धमा उतार–चढाव कहिल्यै आएन । उहाँले मलाई लेख्न प्रेरित गर्नुहुन्थ्यो । पत्रकारितामा उहाँको निकै गहिरो रुचि थियो । कतिपय नेपाली तथा भारतीय पत्रकारहरूसँग उहाँको निकट सम्बन्ध थियो । उहाँले घरेलु हिसाबमा तीनवटा पत्रिकाको प्रकाशनलाई प्रोत्साहित गर्नुभएको थियो । पहिलो थियो– ‘गार्गी’, जुन प्रदीपजीकी बहिनी मञ्जुला गिरीले सम्पादन तथा प्रकाशन गर्नुहुन्थ्यो । दोस्रो, साप्ताहिक ‘अक्षर’ । त्यसका सम्पादक, प्रकाशक उहाँका भाइ शेखर गिरी हुनुहुन्थ्यो । तेस्रो, ‘समता’ मासिक, जसको सम्पादक, प्रकाशक प्रदीप गिरी आफैं हुनुहुन्थ्यो । यी प्रकाशन त्यस बेला सुरु भएका थिए जब देशमा निर्दलीय पञ्चायत व्यवस्थाको जगजगी थियो । सुधारिएको पञ्चायतका नाममा गैरप्रजातान्त्रिक काम हुने गर्थे । नेपाली कांग्रेसको आयोजनामा सुरु भएको सत्याग्रह काठमाडौं सहरमा बम पड्किएपछि रोकिएको थियो । तर पनि प्रदीप गिरीले हार मान्नुभएको थिएन । उहाँ त हार्न मान्ने मानिस नै हुनुहुन्नथ्यो ।
त्यति बेला बजारमा पत्रपत्रिकाको खपत राम्रै भए पनि उत्पादन खर्च धान्न मुस्किल थियो । पत्रपत्रिका प्रकाशनका लागि गिरीले समता प्रेस स्थापना गर्नुभएको थियो । तर, प्रेस चलाउनु पनि सहज काम थिएन । विज्ञापनको बजार साह्रै सीमित र साँघुरो थियो । तैपनि गिरीका कार्यकर्ता उत्साहका साथ काममा जुटेका हुन्थे । प्रेस सञ्चालनको जिम्मा गम्भीर लामाको थियो । उनी कसरी प्रेस सञ्चालन गर्थे, त्यो अर्कै कथा हो । तत्कालीन अवस्थामा गिरीले लगातार आइपर्ने आर्थिक समस्याका कारण तनाव सामना गर्नुपर्थ्यो । दूरदराजबाट पढ्न काठमाडौं आएका विद्यार्थीको खर्च जुटाउने काम कठिन थियो । समय अहिलेको जस्तो खुला थिएन । पञ्चायत व्यवस्थाको त्रासका कारण साहु–महाजन कांग्रेस र कम्युनिस्टसँग तर्सिने गर्थे । गिरीका कतिपय मानवीय गुण उजागर भइसकेका छन् । उहाँको अपरिग्रही स्वभाव, निर्भीक चरित्र, स्पष्ट बोल्ने बानी र सत्यप्रतिको निष्ठा त जगजाहेर नै छ । उहाँको अध्ययनशील स्वभाव पनि धेरैलाई थाहा भएकै कुरा हो । गिरीको रातभर पढ्ने र मध्याह्नसम्म सुत्ने आदतले त कहावतकै रूप लिइसकेको छ ।
प्रकाशित : भाद्र ६, २०७९ ०९:०७
