विचार जगाउने जोगी

पहिलो भेटमै हामीबीच धेरै कुराकानी भयो । गीता र महाभारतका विषयमा लामो कुराकानी भयो । उमेरले म केही महिना मात्र कान्छो थिएँ । पहिलो पटक भेट हुँदा हामी १६/१७ वर्षका थियौं । प्रदीपजीमा त्यतिबेलै महाभारतको गहिरो अध्ययन रहेछ । पूर्वीय साहित्य, संस्कृतिमा त्यति नै राम्रो दक्खल थियो । पहिलो भेटमै उहाँको विलक्षण प्रतिभाबाट म प्रभावित भएँ । अरू मानिसले धेरैपछि थाहा पाएका हुन् । त्यसपछि हामीबीच समीपता बढ्यो । उहाँले ‘म पनि विराटनगर आउँला, तपाईं पनि आइराख्नुहोस्’ भन्नुभयो ।

म आईए पढ्न बनारस जाँदा उहाँसँगै हिँड्न, बस्न थालें । त्यतिबेला नेपालमा भर्खरै विद्यार्थी आन्दोलन सुरु हुँदै थियो । प्रदीपजी बनारसको छात्र संघमा आबद्ध हुनुहुन्थ्यो । म नेविसंघमा थिए । बनारसमा छात्र संघमा छँदा उहाँको प्रभाव अहिले पनि मलाई सम्झना छ । उहाँ नेविसंघ र प्रजातन्त्र तथा भारतको स्वतन्त्रताका बारेमा घण्टौं प्रवचन दिनुहुन्थ्यो । जुनसुकै विषयको उत्सुकता मेट्नुहुन्थ्यो । हरेक प्रश्नको जवाफ दिने उहाँको बानी थियो । दिनभरि कुरा गर्न पाएको बेला उहाँ भित्रैदेखि आनन्दित हुनुहुन्थ्यो । प्रश्न सोध्नेलाई पनि अरू सोध भन्ने र सोधिएका प्रश्नको व्याख्यासहित सन्तुष्ट पार्ने बानी थियो । पढ्दा र प्रवचन दिँदा कतिपय बेला त खाना खानै बिर्सनुहुन्थ्यो । प्रायः १/२ बजे बल्ल खाना खानुहुन्थ्यो । उहाँसँग २०२० सालदेखि नै निरन्तर संगत रह्यो ।

२०५१ सालमा मैले गिरिजाप्रसादविरुद्ध मोरङमा उम्मेदवारी दिएको थिएँ । प्रदीपजीलाई नोना आमाले चुनावमा सहयोग २५ हजार रुपैयाँ दिनुभएछ ।त्यसबाट १२हजार रुपैयाँ मलाई दिनुभयो । गिरिजाप्रसादको बागी उम्मेदवारलाई पार्टीकै पैसा दिएको भनेर हल्लीखल्ली भयो । तर, कारबाही गर्ने आँट भएन ।

प्रदीपजीको जीवनको उत्कट लक्ष्य नै अध्ययन थियो । हामी पढ्नेलेख्ने आदत भएकाले सत्ता सञ्चालन गर्ने होइन, जनतालाई सुसूचित गर्ने, प्रजातन्त्रका बारेमा बताउने, पद्धति बसाल्ने, विकासका बारेमा बताउने हो भन्नुहुन्थ्यो । सत्तालाई कहिल्यै लक्ष्य बनाउनु भएन । भित्र (सत्तामा) बस्ने मानिस राम्रो बनाउन पहिला जमिन राम्रो बनाउनुपर्छ भन्ने सोचाइ थियो ।

बीपी प्रवासमा हुनुहुन्थ्यो । बीपीसँग उहाँको सामीप्य वैचारिक कारणले बढेको थियो । उहाँकै संगतबाट मैले पनि पहिलोपल्ट बीपीलाई भेटेको हो । प्रदीपजी बीपीलाई के–के पढ्नुभयो भनेर सोध्नुहुन्थ्यो । किताब पनि दिनुहुन्थ्यो । पछि बीपीलाई भेट्दा उहाँले ‘तिमी प्रदीपजीलाई भेट्दै छौ ? एकदम राम्रो मान्छे हुन्, विद्वान् छन्’ भन्नुभयो । बीपी पनि चिन्तनमनन गर्ने मान्छेलाई बढी मन पराउनुहुन्थ्यो । पार्टी र साहित्यका विषयमा बीपी र प्रदीपबीच घण्टौं छलफल हुन्थ्यो । विचार मन्थन हुन्थ्यो । बीपीका कतिपय विचारप्रति प्रदीपजी फरक मत राख्नुहुन्थ्यो । त्यसलाई लिएर बीपी भन्नुहुन्थ्यो– ‘प्रजातन्त्रमा फरक मत पनि राख्नुपर्छ । फरक मतले नयाँ विचार जन्माउँछ । असहमतिमा नयाँ कुरा हुन्छ, सहमति भनेको परम्परागत हुन्छ ।’

पछि कोइराला परिवारसँग सम्बन्ध टाढिएको जस्तो देखियो । बीपीले सशस्त्र आन्दोलन सुरु गर्दा अनेक थरीका मान्छे आउँथे । आफूले गरेका गल्ती अरू कसैको टाउकामा हालेर आफू जिम्मेवारीबाट पन्छिने प्रवृति कोइराला परिवारमा सुरु भयो । त्यस्तो प्रवृत्तिका विषयमा पार्टी सञ्जालमार्फत देशभर प्रचार भयो । त्यसलाई प्रदीपजीले मन पराउनुभएन । उहाँ आफ्नो विचारप्रति दृढ र गम्भीर हुनुहुन्थ्यो । केही दिनअघि अस्पतालमा गएर भेट्दा पनि प्रदीपजीले आफू जाँदै छु भन्ने आभास खुसी मनका साथ दिनुभएको थियो । ‘हामी आफैंले चाहेर आएका होइनौं दुर्गाजी, आफूले चाहेर जाने पनि होइन । यो त हाम्रो इच्छामा छैन । को अघि, को पछि भन्ने मात्रै हो’ भन्नुभएको थियो । भेटमा सुशीलाजी (सुशीला कार्की) पनि सँगै हुनुहुन्थ्यो । ‘पुस्तकमा बनारसमा भेटेको, सहयोगको कुरा गरिछ्यौ’ भनेर सुशीलाजीलाई धन्यवाद पनि दिनुभयो ।

मेरो पुस्तक सम्पादनका क्रममा प्रदीपजीसँग लामो वार्तालाप भएको थियो । त्यसक्रममा उहाँले आफ्नो आत्मवृत्तान्तको कुरा उठाउनुभएको थियो । कुराकानीमा आधारित आत्मवृत्तान्त तयार पार्ने कुरा गर्दै हुनुहुन्थ्यो । त्यसमा मेरो राय सोध्नुभएको थियो । प्रश्नोत्तर शैलीमा आत्मवृत्तान्त तयार पार्न केही टेप रेकर्ड भएको जस्तो पनि लाग्छ ।

किसनुजी २०५६ सालमा पर्साबाट चुनाव लड्नुभएको थियो । किसनुजीले प्रदीपजीलाई उहाँकै निर्वाचन क्षेत्र सिरहामा पुगेर मन्त्री बन्नुपर्छ भनेर भन्नुभएको थियो । प्रदीपजीले ‘म मन्त्री बन्ने पात्र होइन । १२ बजेसम्म पढ्छु । ३ बजे सुत्छु । तपाईंको मन्त्री कसरी चलाउँछु ?’ भन्नुभएको थियो । किसनुजीले मन्त्री बन्न जोड दिइराख्दा सिरहाका कार्यकर्ताले पनि उहाँलाई दबाब दिएका थिए । उहाँले भन्नुभयो, ‘मन्त्रीले के–के गर्छन्, म त्यस्तो काम गर्न सक्दिनँ । मेरो काम छलफल गर्ने, तपाईंहरूबाट सिक्ने, जानेका कुरा सिकाउने हो । समयमा मन्त्रालय जाने, आश्वासन बाँड्ने मबाट हुन सक्दैन ।’ हुन पनि मन्त्रीका लागि अफर आइराख्दासमेत उहाँ अघि सर्नुभएन ।

२०५१ सालमा मैले गिरिजाप्रसाद कोइरालाका विरुद्धमा मोरङमा उम्मेदवारी दिएको थिएँ । त्यतिबेला उम्मेदवारलाई २५ हजार रुपैयाँ सहयोग दिइएको थियो । प्रदीपजीलाई नोना आमा (नोना कोइराला) ले २५ हजार रुपैयाँ दिनुभएछ । ‘म त सकिहाल्छु, तपाईं पनि पैसा लिनुस्’ भनेर मलाई उहाँले २५ हजारबाट १२ हजार रुपैयाँ दिनुभयो । गिरिजाप्रसादको बागी उम्मेदवारलाई पार्टीकै पैसा दिएको भनेर हल्लीखल्ली भयो । कारबाही गर्नुपर्छ भनेर दबाब भयो । पछि पार्टी केन्द्रीय कार्यसमितिमा उहाँले सिधा–सिधा ‘नोना आमाले मलाई २५ हजार रुपैयाँ दिनुभएको हो, दुर्गाजीलाई १२ हजार रुपैयाँ दिएको सत्य हो, यसमा तपाईंहरूको के विचार छ, त्यही गर्नुहोस्’ भन्नुभयो । तर, कारबाही गर्ने आँट भएन ।

प्रदीपजीमा आफूले भनेका, गरेका र मनमा लागेका कुरा लुकाउने बानी थिएन । पार्टीको अनुशासन र निर्णयमा पनि कहिल्यै बाँधिनुभएन । २०५२ सालपछि ‘हङ पार्लियामेन्ट’को अभ्यास चल्दै थियो । एक पटक सरकार जोगाउन सांसदलाई होटलमा थुनियो । त्यतिबेला पार्टी सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराई नै हुनुहुन्थ्यो । भट्टराईले सबै सांसदलाई होटलमा बस्न ह्वीप नै लगाउनुभयो । प्रदीपजीले भट्टराईसँग भेटेर ‘किसनुजी म विवेकको राजनीति गर्छु, पशुजस्तै होटलमा सांसदलाई थुन्न लागिएको प्रति मेरो पटक्कै सहमति छैन, म त जान्नँ’ भन्नुभयो । किसनुजीले हुन्छ भनेर हात हल्लाएर जवाफ दिनुभयो । त्यतिबेला प्रदीप र शैलजा आचार्य मात्रै होटलमा जानुभएन । आफ्नो विवेकलाई उहाँले कहिल्यै बन्धक राख्नुभएन भन्ने यसले पनि पुष्टि गर्छ । संविधान जारी गर्दा पनि उहाँले विवेककै निर्णय गर्नुभएको हो । पार्टीको निर्णयविपरीत संविधानमा हस्ताक्षर गर्नुभएन । बैठकमै अनुपस्थित भइदिनुभयो ।

प्रदीपजीलाई सत्ता र शक्तिमा बसेका नेताले पनि कहिल्यै हेप्न सकेनन् । निहुरिएर उहाँ कहिल्यै बस्नुभएन । ‘सत्तामा गएपछि कर्मचारीदेखि पार्टीका नेतासम्मले सम्झौता गर्नुपर्छ, म त्यो काम गर्ने मान्छे होइन’ भन्नुहुन्थ्यो । कांग्रेसकै नेतृत्वमा हुन लागेको चुनावी गठबन्धनप्रति पनि उहाँको फरक विचार थियो । प्रधानमन्त्री बन्नकै लागि गठबन्धन गरिएको हो भन्ने उहाँको बुझाइ थियो । एक वर्षअघि शेरबहादुरजी प्रधानमन्त्री हुने बेला ‘एउटै व्यक्ति कतिन्जेल सत्तामा बस्ने ?’ भन्नुभएको थियो । गिरिजाप्रसाद कोइराला र कृष्णप्रसाद भट्टराईबीच द्वन्द्व चर्केका बेला प्रदीपजीले केन्द्रीय कार्यसमिति बैठकमै गिरिजाबाबुलाई आजीवन प्रधानमन्त्री र किसुनजीलाई आजीवन पार्टी सभापति बनाइदिउँ भन्नुभएको थियो ।

उहाँले मार्क्सवादको गहिरो अध्ययन गर्नुभएको थियो । कार्लमार्क्सको जन्म दिवसमा कम्युनिस्टहरूले बोलाएर उहाँको विचार सुन्थे । नेपालको राजनीतिलाई अघि बढाउने क्रममा सबै पाटो विश्लेषण गर्ने समकालीन नेताहरूमा उहाँबाहेक अर्को कुनै व्यक्ति छैन । बीपीले कम्युनिस्टसँग एकता गर्नु हुन्न भन्दा र मेलमिलापको नीति लिएर राजासँग घाँटी जोडिएको प्रसंग ल्याउँदा प्रदीपजी राय बझाउनुहुन्थ्यो । सत्ताको भोक उहाँमा थिएन, तर संसद् र पार्टीको मञ्च चाहिन्छ भन्नुहुन्थ्यो । संसद् आम जनतासँग जोडिएको छ भन्नुहुन्थ्यो । जनता र पार्टीसँग जोडिन पार्टीको केन्द्रीय कार्यसमितिमा बसेको भन्नुहुन्थ्यो । आफ्नो विचारलाई पार्टीमा मात्रै सीमित नराखेर आमजनतासँग पुर्‍याउन संसद्मा जानुपर्छ भन्ने मान्यता थियो । त्यसैले पटक–पटक सांसद बन्नुभयो ।

किसनुजी बेलाबखत प्रदीपजीलाई ‘जोगी’ भन्नुहुन्थ्यो । प्रदीपजी अलख जगाएर खाने जोगी होइन । विचार जगाएर खाने जोगी हुनुहुन्थ्यो । म उपस्थित रहेको एक भेटमा उहाँले किसुनजीलाई ‘फेरी लगाउने जोगी होइन, विचारको जोगी हो’ भन्नुभएको थियो । उहाँ ‘फेरी लगाउने जोगीले अधर्मी, धर्मत्मा जस्तोसुकैको घरमा जान्छ, म त्यो जोगी हुँ, जो कांग्रेस, कम्युनिस्ट, पञ्चायत जसको घरमा गएर पनि बोल्छु’ भन्नुहुन्थ्यो ।

प्रदीपजीको जीवन आफ्नै शैली र तालको थियो । २ बजे राति उठेर पनि पढिदिने, कहिले रातभर पढ्ने गर्नुहुन्थ्यो । जेएनयू (जवाहरलाल नेहरू युनिभर्सिटी) मा सँगै बस्दा हामी उठ्ने बेला उहाँ बल्ल सुत्ने गर्नुहुन्थ्यो । कक्षामा पनि कहिले जाने, कहिले नजाने बानी थियो । उहाँले जुन जीवन बिताउनुभयो, निष्फिक्री आफ्नै तालमा बिताउनुभयो ।

(संवादमा आधारित)