काठमाडौँ — परिवार, समुदाय र मुलुकको परिवर्तनमा योगदान गरेका महिलालाई अलग राखेर मुलुकको सार्थक विकास सम्भव छैन । खासगरी अर्थतन्त्रमा महिलाको सहभागिताले अर्थपूर्ण महत्त्व छ । अर्थतन्त्रका महत्त्वपूर्ण आधार कृषि, उद्योग व्यवसाय, पर्यटन, पेसागत र वैदेशिक रोजगार जस्ता क्षेत्रमा महिलाको सहभागिता बढिरहेको छ, जुन सकारात्मक छ । 

महिलाको उल्लेखनीय सहभागिता रहेको कृषिको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा २८.९ प्रतिशत योगदान छ । पर्यटनतर्फ खासगरी होमस्टेमा खानपान, बसाइलगायतको व्यवस्थापन महिलाले नै नेतृत्व गरिरहेका छन् । वैदेशिक रोजगारीमा महिलाको संख्या वृद्धि हुनु भनेको मुलुकको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड मानिएको विप्रेषण (रेमिट्यान्स) मा महिलाको योगदान बढ्नु हो । रोजगारीका लागि महिला विदेश जाने क्रमले सामाजिक, सांस्कृतिक परिवर्तन पनि ल्याएको छ । हुन त वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिलाको सुरक्षाको सवाल पनि टड्कारो छ । यसलाई समाधान गर्ने दायित्व राज्यको हो ।

उद्यम–व्यवसायले आफूलाई आत्मनिर्भर मात्र बनाउँदैन, मुलुककै अर्थतन्त्रलाई समेत टेवा दिन सक्छ भन्ने सोच धेरै महिलामा पाइन थालेको छ । केही साताअघि वीरगन्जमा महिला उद्यमीहरूको सम्मेलन भएको थियो । त्यहाँ उपस्थित महिला उद्यमीको संख्या र उनीहरूको अग्रसरता देख्दा लाग्यो, मुलुकको अर्थतन्त्रको मुहार चाँडै फेरिनेछ । उद्यम–व्यवसायमा जागरुक महिलालाई परिवार, समाज र सरकारका तर्फबाट निरन्तर प्रोत्साहन भने हुनुपर्छ ।

महिलाको संख्या कुल जनसंख्याको आधाभन्दा बढी छ । यो संख्या आफैंमा शक्ति हो । यसको जति बढी हिस्सालाई उद्यम, व्यवसायमा संलग्न गराउन सकियो, अर्थतन्त्र उति सबल बन्न सक्छ । खासगरी महिलाका लागि क्षमता अभिवृद्धि महत्त्वपूर्ण छ । विश्व बैंकको हालै सार्वजनिक अध्ययन प्रतिवेदनअनुसार नेपाल लैंगिक समानताका दृष्टिले दक्षिण एसियाली मुलुकमा सबैभन्दा उत्कृष्ट स्थान (१०० मा ८०.६ अंक) मा छ । तर यो पर्याप्त छैन । राज्यले महिलालाई शिक्षा र उद्यमशीलतामा प्रेरित गर्न सके लैंगिक समानताको सूचकमा नेपालले अझै फड्को मार्न सक्छ ।

कोभिड–१९ महामारीले आयआर्जनमा प्रभाव पारेका बेला धेरै महिलाले अनलाइनमार्फत घरमै बसीबसी व्यापार गरे । अहिले त्यसैलाई निरन्तरता दिनेहरू थुप्रै छन् । नेपाल राष्ट्र बैंकअनुसार कोभिड–१९ महामारी सुरु भएयता ८० हजार ६१ जना महिलाले साना तथा मझौला उद्योग सञ्चालन तथा व्यापारका नाममा ७३.८५ अर्ब रुपैयाँ कर्जा लिएका छन् । यसले प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि महिलाले आफ्नो उद्यमलाई अगाडि बढाउने आँट गरेको देखाउँछ । तर यसमा सहुलियतमा कर्जा निकाल्नका लागि महिलालाई अघि सारेर पुरुषले उद्योग सञ्चालन गर्नेको हिस्सा पनि रहेको आशंका गरिएको छ ।

गाउँ–सहरमा ससाना उद्योग सञ्चालन गर्ने महिलाको संख्या बढ्दै गएको छ । सहकारी संस्था तथा बैंकहरूबाट कर्जा लिएर कोहीले माछा पालेका छन्, कोही कुखुरा पालन, पशुपालन, मौरी पालनमा संलग्न भएका छन् । खुद्रा व्यापारमा पनि महिला बढेका छन् । बुटिक र ब्युटिपार्लर त महिलाकै कब्जामा छ ।

विभिन्न पेसा र व्यवसायमा महिलाको उपस्थिति बढ्दै जानु परिवार र समाजको संकुचित सोचमा परिवर्तन आउँदै गरेको संकेत पनि हो । अर्थात् परिवार र समाजको चौघेराबाट बाहिर निस्कन महिलालाई सहज बन्दै गएको छ । पिछडिएका कतिपय समुदायमा भने अझै पनि समस्या छ । त्यस्ता समुदायका महिला परिवारको पुरातन सोचका कारण व्यवसायमा संलग्न हुन सकेका छैनन् । त्यस्ता परिवारमा जनचेतना जरुरी छ ।

उद्योग व्यवसायमा एक महिलाको सहभागिता वा सफलता अर्को महिलाका लागि प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्छ । वीरगन्जकी यशोदा गजुरेल ‘यशोदा ब्याग तथा रेडिमेड उद्योग’ की सञ्चालक हुन् । उनी समय, लगानी र आत्मबलको उचित तालमेल गर्न सके उद्यममा सफल भइने बताउँछिन् ।

जनकपुरकी ब्युटिपार्लर सञ्चालक रिंकु साह एकल महिला हुन् । आत्मविश्वास र मिहिनेतकै कारण आफूले व्यवसाय गरेर नाम र दाम कमाएको उनको भनाइ छ ।

ब्युटिपार्लर व्यवसायमा संलग्न कतिपय मधेसी महिला भने नकारात्मक टीकाटिप्पणी पनि आउने गरेको भए पनि त्यसलाई बेवास्ता गर्दै अघि बढेको बताउँछन् । ‘मैले ब्युटिपार्लर खोल्दा श्रीमतीलाई हजाम बनाउनुभएछ भनेर श्रीमान्सँग कुरा गरेछन्,’ वीरगन्जकी एक महिलाले सुनाइन् । वीरगन्जकी गुड्डी जोशी ब्युटिपार्लर व्यवसायमा सफल छिन् । उनको मनग्य कमाइबाट प्रेरित भएर ब्युटिपार्लर व्यवसायमा लागेका महिला थुप्रै देखिन्छन् ।

ठूला उद्योगमा महिलाको संलग्नता एकदम न्यून छ तर महिलाले चलाएका साना र मझौला उद्योग प्रशस्तै छन् । अचार, पापड, टपरी, दुबोको माला, मैनबत्ती, अगरबत्ती बनाउने, कपडा सिलाउने, झोला उत्पादन गर्ने जस्ता उद्योगहरू महिलाले चलाइरहेको देखिन्छ ।

व्यवसायमा संलग्न महिलाले घरभित्रको कामसमेत भ्याइरहेका हुन्छन् । कतिपय महिला भने घरको बोझसमेत उत्तिकै बोक्नुपर्ने हुनाले व्यवसायमा हात हाल्ने आँट गर्न सक्दैनन् । घरमा कोही पाहुना आउनुपर्दा काम नै बन्द गर्नुपर्ने बाध्यता पनि छ महिलालाई । अरू महिलाले बाहिर गरेको कामको प्रशंसा गर्ने कतिपय पुरुषले भने आफ्नी श्रीमतीलाई व्यवसायमा लाग्न प्रेरित गरेका छैनन् । बरु श्रीमतीलाई घरभित्रको ‘शो–पिस’ बनाएर राखेकैमा खुसी छन् । त्यसैले शैक्षिक योग्यता र दक्षता हुँदाहुँदै पनि धेरै महिला घरभित्रै सीमित हुनुपर्ने स्थिति अझै देखिन्छ । परिवारबाट पर्याप्त सहयोग पाएका र आफूले पनि व्यवसायमा मनग्य समय दिन सकेका महिलाले भने पछाडि फर्कनुपर्दैन ।

पछिल्लो समय सीप विकास तालिम र महिला सशक्तीकरणका कार्यक्रम बाक्लिएका छन् । यस्ता तालिम र कार्यक्रमले महिलामा आफैं केही गर्न एवं आत्मनिर्भर बन्न आँट र आत्मविश्वास बढाउने गरेका छन् । उनीहरूको आत्मविश्वासमा बल दिएर अभिभावकले प्रोत्साहन गर्न जरुरी छ । उद्यम–व्यवसायमा संलग्न भए आर्थिक सबलीकरण हुन्छ । आर्थिक सबलीकरणले महिलामा आत्मविश्वास चुलिन्छ । उनीहरूमा निर्णय लिने र नेतृत्व गर्ने क्षमता विकास हुन्छ । आर्थिक रूपमा सबल भएका महिलामा लैंगिक विभेद वा हिंसा पनि कमी देखिएको विभिन्न अध्ययनमा पाइएको छ । त्यसैले उद्यम–व्यवसायमा संलग्नता महिला सशक्तीकरणसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ ।

महिला सशक्तीकरणका लागि प्रभावकारी नीति, कार्यक्रमको अझै खाँचो छ । सरकारले महिलालाई व्यवसायमा प्रेरित गर्न अनुदान र ऋणमा सहुलियत दिने गरेको छ । अहिले महिला लक्षित कार्यक्रम स्थानीय तहबाट पनि सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यस्ता कार्यक्रमबाट जतिसक्दो बढी महिला लाभान्वित हुने वातावरण बनाउनुपर्छ । कतिपय महिला यस्ता कार्यक्रमबारे जानकारी नपाएर नै वञ्चित भइरहेका हुन सक्छन् ।

यस्तै, महिलाले घरको जिम्मेवारी सम्हाल्दै आयआर्जनको काम पनि गर्न सक्छिन्, त्यसमा पुरुषले काँधमा काँध मिलाइदिए सामाजिक र आर्थिक रूपान्तरण हुन्छ भन्ने सोच विकास गर्न जरुरी छ । समाज पितृसत्तात्मक सोचले ग्रसित छ । त्यस्तो सोच र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन सजिलो नभए पनि असम्भव छैन ।

आफ्ना उत्पादन बजारमा पुर्‍याउने उपाय नजान्दा कतिपय महिला उद्यम–व्यवसायबाट पलायन हुन सक्छन् । त्यसले ‘महिलाले गर्न सक्दैनन्’ भन्ने परिवार र समाजको दृष्टिकोणलाई बढावा दिन्छ । त्यसैले राज्य र संघसंस्थाले महिलालाई बजारीकरणको बाटो देखाइदिन सके उद्यम–व्यवसायमा आकर्षण बढ्छ ।

आफ्नै उद्यम–व्यवसायमा महिला सहभागिता बढ्नु भनेको मुलुकको बेरोजगारी दर घट्नु हो । यसले अन्ततः गरिबी निवारणमा मद्दत पुग्छ । नेपालमै महिलाले व्यावसायिक रूपमा उत्पादन गर्न सक्ने थुप्रै सामान अहिले बाहिरी मुलुकबाट आयात गरिरहेका छौं । बढ्दो आयातका कारण मुलुकको व्यापार घाटा चुलिँदो छ । त्यसैले यहीं सम्भव हुने सामान उत्पादनमा महिलालाई प्रोत्साहन गर्न सके आयात दर कम हुन सक्छ । कतिपय सामान निर्यात नै गर्न सकिन्छ । मुलुकको अर्थतन्त्र पनि बलियो हुन्छ । त्यसैले समयमै सोचौं । महिलालाई उद्यम–व्यवसायमा लाग्न प्रोत्साहन गरौं, विशेष सहयोग गरौं ।