अर्थतन्त्रलाई लयमा ल्याउन उत्पादनको गतिहीनतालाई गतिशीलता

तत्कालीन सरकारले मनमा ठूलो आशा जगाएर अगाडि बढेको थियो । त्यो बेला मानिसलाई लागेको थियो, अब २ सय ७० अर्ब होइन, त्योभन्दा ठूलो सपना देख्ने मानिस धेरै थिए । मुलुकले भौतिक पूर्वाधार निर्माण गर्ने र सामाजिक सुरक्षाको सवालमा धेरै चाँडो फड्को मार्ने अनुमान गरिएका थिए । तर, त्यो सब गर्न सकेनौं । यसमा दुई पक्ष छन् । कोभिडले नथलिएको भए हुन्थ्यो कि भन्ने कुरा गर्ने हो भने यो संक्रमण आउनुभन्दा पहिले हामीले पुँजीगत खर्च २ सय ४० देखि २ सय ४२ अर्बभन्दा बढी खर्च पुर्‍याउन सकेका थिएनौं । त्यसपछि कोभिडले थलिएको अर्काे व्यथा छ ।

खालि अगाडिका कुरा किन गर्ने त ? अब हामी यहाँबाट अघि जाने बाटो कसरी निर्माण गर्छौं भन्ने सोच्नुपर्ने हुन्छ । अरु देशमा हेर्ने हो भने अमेरिकामा जो बाइडेन चुनाव जितेर आए । ट्रम्पको बराबर यति ठूलो परिवर्तन भयो कि सय दिनमा सय मिलियन मान्छेलाई खोप लगाउँछु भने । सय दिन नपुग्दै दुई सय मिलियन मान्छेलाई खोप लगाउँछु भने । सय दिन नपुग्दै साढे २ सय मान्छेलाई खोप लगाउँछु भने । अमेरिकाको आर्थिक वृद्धि २.५ प्रतिशतको थियो । यो पटकको आर्थिक वृद्धि ८ प्रतिशतले बढ्ने भन्ने छ । यति चाँडै खोप लाग्ने, संक्रमण नबढ्ने हो भने अर्थतन्त्र छिट्टै सुधार हुन सक्छ भन्ने गतिलो उदाहरण हो ।

हामीकहाँ पनि त्यो स्टेजमा पुर्‍याउन सरकारको प्रयास असोज मसान्तसम्म एकतिहाइलाई खोप पुर्‍याउने, चैत मसान्तसम्म सबैलाई खोप लगाउने भन्ने कुरा निश्चित रूपमा आजको पहिलो प्राथमिकता हो । त्यसले अगाडि जाने बाटो निर्धारण गर्छ । आज अर्थतन्त्र थलिएको छ । थलिएको अर्थतन्त्रलाई बोकेर अगाडि हिँडाउन सक्ने, निजी क्षेत्रलाई कसरी बलियो साथ दिन सकिन्छ भन्नेतर्फ सोच्नुपर्छ । अहिले उत्पादनमा जुन खालको गतिहीनता आएको छ, त्यो गतिहीनता गतिशीलतामा परिवर्तन गर्नुपर्छ ।

सामाजिक र शिक्षा क्षेत्रमा के गर्ने ? स्वास्थ्य क्षेत्रमा के गर्ने ? मानिसले कति चाँडै प्रगति गर्न सक्छ ? उसलाई रोजगारीको अवसर कति हुन्छ ? सम्पन्न जीवन कस्तो हुन्छ ? जस्तो पहिलेको सरकारले ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’ नारामा कब्जा गर्न सकेको थियो । तर काम हुन सकेन । यसलाई आलोचनाका रूपमा भन्दा पनि त्यसलाई सकारात्मक रूपमा ग्रहण गरौं । सुखी नेपाली बनाउन सक्ने कुरा नै हो । समृद्धि भनेको शिक्षा पनि हो, पैसा मात्रै होइन । समृद्धि भनेको स्वास्थ्य हो, समृद्धि भनेको असल शासन हो । तसर्थ सुखी नेपाली बनाउने भन्ने कुरालाई कसको नारामा थियो, थिएन भन्ने कुरामा अब अगाडि जाने लामो बाटोका रूपमा परिभाषित गर्न सक्यौं भने कोभिडबाट बाहिर निस्कँदा अर्थतन्त्रले लय समात्छ ।

हामीकहाँ व्यापार घाटा धेरै छ । किनकि हामी उत्पादन धेरै गर्न सक्दैनौं । व्यापार घाटा छ । किनकि हामी रेमिट्यान्सको निकै ठूलो आम्दानीका कारण माग सिर्जना भएको छ । त्यो मागलाई पूरा गर्न सक्दैनौं, बाहिरबाट लिएर आउँछौं । २० अर्बभन्दा बढीको चामल आयात गर्छौं– खाद्यान्नदेखि फलफूल, तरकारी सबै । जब कि हामी गरिबीबाट निस्कने मूल आधार कृषिको क्षेत्र हुन सक्छ ।

त्यति मात्र होइन, यसको हामीले राजस्व उठाउँदा झन्डै अघिल्लो वर्ष ४५ प्रतिशत, त्योभन्दा अघिल्लो वर्ष ४१ प्रतिशत भन्सारको बिन्दुबाट राजस्व उठ्छ । जुन देशको ठूलो राजस्व भन्सारको बिन्दुबाट उठ्छ, जुन देशका मानिस हरेक रुपैयाँ सयमा २० रुपैयाँ बाहिरबाट पठाएको रुपैयाँबाट चल्छन् अनि त्यो पैसाले सिर्जना गरेको माग पूरा गर्न सक्ने उत्पादनको क्षमता विकास गराउँदैन । यसले निश्चित रूपमा हामीलाई समस्याको जालोमा राख्छ ।

एकातिर रेमिट्यान्सको आम्दानी छ । सँग ‘अटोमेटिकल्ली’ राजस्व पाइरहने खालको सुविधा हरेक अर्थमन्त्रीलाई प्राप्त छ । कुनै पनि अर्थमन्त्रीले त्यो सुविधा छोड्न सक्दैन । तत्काल एक/दुई/तीन वर्षको ढाँचा हेर्दा त्यो राजस्वको आधार खर्च गर्न चाहिने अर्काे स्रोत नभएपछि त्यसैमा बस्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ ।

हामीले लामो समयसम्म प्रजातन्त्रका लागि गरेको संघर्षको एउटा मात्र उदाहरण दिँदा गएको ३० वर्षमा मानिसको औसत आयु १७ वर्ष बढ्यो । मानिसको औसत आयु बढ्नलाई समाजका धेरै कुरा परिवर्तित हुनुपर्छ । यस्तो दु:ख गरेर बनाएको संविधान, यसको जगमा उभिएर भव्य समृद्धिको इमारत खडा गर्ने भनेका छौं । त्यो त्यहाँ नै भुइँचालो आउँछ भन्नेजस्तो आजको दिनमा छ । यस्तो संकट आइहाले पनि त्यसविरुद्ध लड्न सक्ने भएर हामी अघि बढ्नुपर्नेछ ।

(कान्तिपुर इकोनमिक समिट,२०२१ मा पूर्वमन्त्री एवं कांग्रेस नेता रिजालले राखेको धारणा)