अनि अंगुरबाबाका आँखा टिलपिलाए

उनी पुरुष जातिको एकछत्र दबदबा भएको हाम्रो जस्तो पुरातनपन्थी समाजमा त्यस्तो एक विरल नारी व्यक्तित्व थिइन् जसले आफूले मात्र उच्च शिक्षा प्राप्त गरेको होइन, एउटा विशाल शैक्षिक संस्थाको सञ्चालकका रूपमा लामो समय काम गरेर हजारौं–हजार नेपाली चेलीलाई शिक्षित बनाउने अभियानको नेतृत्वसमेत गरेकी थिइन् । बेलायतको विश्वप्रसिद्ध अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट उच्च शिक्षा हासिल गरेर आएकी, प्रसिद्ध वैज्ञानिक डाक्टर बलराम जोशीकी पत्नी अंगुरबाबाले त्यसपछि २ दशकभन्दा बढी समय पद्मकन्या कलेज, काठमाडौंको प्राचार्यको पद बडो कुशलताका साथ सम्हालेकी थिइन् ।

पद्मकन्या कलेज अक्सफोर्ड रिटर्न्ड युवा विदुषी अंगुरबाबा जोशीले देखेको एउटा महान् सपना थियो । शिक्षाको क्षेत्रमा अत्यन्तै पिछडिएको यस देशमा स्त्रीहरूका लागि मात्र एउटा छुट्टै कलेज खोलेर त्यसलाई नारी–शिक्षाको एक बृहत् केन्द्रका रूपमा विकसित गर्ने जुन परिकल्पना जोशीले गरेकी थिइन् त्यो आफैँमा एउटा क्रान्तिजस्तै थियो । त्यस महत्त्वाकांक्षी परियोजनालाई मूर्त रूप दिन कुनै एउटा बलियो साथ र सम्बलविना सम्भव थिएन । जोशी र नेपाली नारी-समाज दुवैको सौभाग्य, देशका तत्कालीन शासक राजा महेन्द्रविक्रम शाह पद्मकन्या कलेजको परियोजनालाई सफल बनाउन अग्रसर भए । उनले कलेजलाई बागबजारको ठूलो प्लट जग्गा मात्र दिलाएनन्, अन्य हरेक प्रकारका भौतिक र नैतिक सहयोग पनि उपलब्ध गराए । ती दुवै जनालाई नजिकबाट चिन्ने समकालीन भद्रजनहरूका अनुसार कवि राजा महेन्द्र र प्रकाण्ड विदुषी अंगुरबाबा जोशीका बीच घनिष्ठ मित्रताको सम्बन्ध थियो ।

जोशीको व्यक्तित्व बडो रवाफिलो थियो, विद्वत्ताको आलोकमा उज्यालिएको । उनी अनिन्द्य सुन्दरी थिइन् । अलि बढी नै फराकिलोजस्तो लाग्ने गोरो निधारमा गाढा रातो रङ्गको बिन्दीको ठूलो टीका लगाएर बस्ने उनको अनुहारमा सौन्दर्य र बौद्धिकता दुवैको चमक हर्दम नाचिरहेको देख्न सकिन्थ्यो । उनलाई आफ्नो काममा निपुण, लगनशील र अनुशासनप्रिय प्राचार्यका रूपमा सादर सम्झना गर्दछन् पद्मकन्या कलेजका भूतपूर्व शिक्षक, कर्मचारी र छात्राहरू । त्यहाँ पढ्ने विद्यार्थीका लागि शुद्ध नेपाली सुतीको खैरो रङ्गको साडी र चोलोको पोसाक तय गरेर जोशीले त्यस महाविद्यालयलाई अत्यन्त सजिलोसँग एउटा पृथक् र विशिष्ट पहिचान दिलाएकी थिइन् । त्यो युनिफर्म नै पीकेका लागि उनले बनाएको सफल ‘मार्केटिङ टुल’ बनेको थियो । हुन पनि पीकेको युनिफर्म देशभरिका किशोरीले सबैभन्दा बढी मन पराएको कलेज युनिफर्म बन्न पुगेको थियो । भनिन्छ, कतिपय केटीहरू त त्यस पोसाकको आकर्षणले तानिएर नै पीकेमा भर्ना हुन चाहन्थे ।

पद्मकन्या कलेजप्रति नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र त्यसका संवाहक नेपाली कांग्रेसलगायत राजनीतिक दलले कृतज्ञता ज्ञापन गर्नुपर्दछ भन्नु अत्युक्ति हुनेछैन । पद्मकन्या कलेजले जुन ठूलो संख्यामा नेपाली महिलालाई सक्रिय राजनीतिमा पठाएको छ त्यत्रो संख्यामा अन्य कुनै संस्थाले पठाउन सकेको छजस्तो लाग्दैन । नेपाली युवकहरूको राजनीतिक प्रशिक्षणको केन्द्र त्रिचन्द्र कलेजलाई मान्न सकिन्छ भने युवतीहरूका लागि पीकेलाई । पद्मकन्यामा प्रशिक्षित धेरै युवती अहिले राष्ट्रिय राजनीतिको अग्रपंक्तिमा उभिएका भेटिन्छन् । दुई चार जनाले त मन्त्रीको पद पनि सम्हालिसकेका छन् ।

नेपाली कांग्रेस पार्टीका लागि त पद्मकन्या कलेजले नेत्रीहरूको एउटा हुल नै उत्पादन गरेर पठाएको छ । यस प्रसंगमा मीना खड्का पाण्डे, कमला पन्त, महालक्ष्मी डिना उपाध्याय, शमा शाही, समिता खड्गी, रिना उप्रेती, हरिप्रिया पाण्डे, नानू न्यौपाने, हरिप्रिया खड्गी, कृष्णा अमात्य, विनीता अधिकारी, सम्झना पोखरेलजस्ता केही नाम झट्ट सम्झनामा आउँछन् । यो लिस्ट यतिमै सीमित भने छैन, यो धेरै लामो हुन सक्छ । दरबारसँगको निकटताका कारण पुरानो संस्थापनाको निकट मानिने जोशीको नेतृत्वमा सञ्चालित पद्मकन्या कलेजको स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचनमा लामो समयदेखि नेपाली कांग्रेसको भ्रातृ संगठन नेपाल विद्यार्थी संघले ‘स्विप’ गर्दै आएको घटनालाई भने रोचक र अर्थपूर्ण मान्नुपर्छ । मीना खड्का पाण्डे अध्यक्ष चुनिएको वर्षदेखि अहिलेसम्म पद्मकन्या कलेजको स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको चुनावमा नेविसंघले एकपटक पनि हारेको छैन ।

जोशीले तारागाउँ विकास समितिका नाममा नेपाली महिलाहरूको हित प्रवर्द्धनको उद्देश्य लिएको एउटा संस्थाको स्थापना गरेर चलाउने कोसिस पनि गरेकी थिइन् । राजा महेन्द्रसँगको घनिष्ठ सम्बन्धको उपयोग गर्दै जोशीले त्यो संस्थाका हकमा ‘रमागृह’ नाम भएको काठमाडौं, नयाँ सडकको एउटा भव्य घरसहित राम्रै ‘प्रपर्टी’ पनि जोडेको देखिन्छ । तर, कतिपय कारणले त्यस नारी–हितमुखी उद्यममा उनी सफल हुन सकिनन् । जानिफकारहरूले भन्ने गरेझैं ‘ज’ अथवा तारागाउँको जग्गाको पछिपछि ‘झ’ अथवा झगडा पनि आइलागेको देखिन्छ । राजधानीको बौद्ध-टुसाल क्षेत्रमा भएको तारागाउँको जग्गाको ठूलो प्लटलाई लिएर अहिले पनि कानुनी झमेला चलिरहेको छ जस्तो लाग्छ । राधेश्याम सराफ समूहले चलाएको हयात रिजेन्सी होटेलले चर्चेको जग्गा पनि सायद तारागाउँसँग लिजमा लिइएको हो । तारागाउँको मामिलालाई जोशीको चमकपूर्ण करियरमा लागेको असफलताको सानो दाग भन्न सकिन्छ ।

एक पत्रकारका रूपमा मैले चासो राखेर सोधखोज गरिरहेको सार्वजनिक व्यक्तित्व भए पनि जोशीलाई प्रत्यक्ष भेट्ने अवसर भने धेरै पछि मात्र पाएको हुँ । म उनलाई एकोहोरो किसिमले राम्रैसँग चिन्दथेँ । उनले भने मेरो नामसम्म सुनेकी थिइन् कि, त्यो पनि यकिन गरेर भन्न सकिँदैनथ्यो । विभिन्न छापाहरूमा मेरा लेख-रचना छापिएर आउँदा जोशीले तिनमा मेरो नाम देखे, पढेको भने हुन सक्दथ्यो । उनका सुपुत्र इन्जिनियर किरणसँगचाहिँ त्यसभन्दा पहिले नै पार्टीहरूमा एक–दुईपटक भेट भएको थियो मेरो । उनले ‘म तपाईंका रचनाहरूको नियमित पाठक हुँ नि हरिजी’ भनेर मेरो उत्साहवर्द्धन पनि गरेका थिए एकपटक । किरणकी पत्नी रूपा जोशी (दीक्षित) सँग पनि विभिन्न सामाजिक जमघटहरूमा भेट भइरहन्थ्यो मेरो । जोशीहरूको घर बागबजारस्थित रत्न पुस्तक भण्डारनजिकै छ । म त्यो पुस्तक पसलमा गइरहन्छु । एउटा त्यस्तै अवसरमा पुस्तक पसलनेर उभिइरहेका किरणले मलाई उनको घरमा चिया खाने निम्तो पनि दिएका थिए । मेरो जाने अनुकूल भने परेको थिएन ।

पछि जोशी र म दुवैका लागि खुसीको विषय बनेको एउटा सुखद संयोगका कारण उनीसँग मेरो प्रत्यक्ष भेट भयो । मैले घरमै गएर उनलाई भेटेको थिएँ । कडा हृदयाघातका कारण उनी अलि अशक्त भएकी थिइन् ती दिनमा । रोगको असरले उनको मुख एकातिर अलि टेढो भएको थियो । त्यसबाहेक आत्मबल, चेहराको कान्ति, स्मृति र सहज चैतन्यजस्ता यावत् कुरामा उनी एकदम स्वस्थ र स्थिरचित्त देखिएकी थिइन् ।

म नेपाल स्रष्टा समाजसँग आबद्ध भएको कालखण्डको कुरो हो यो । समाजका तत्कालीन महासचिव पवन आलोकले स्थापना गरेको ‘योगमाया राष्ट्रिय नारी स्रष्टा पुरस्कार’ त्यस अमूक वर्षमा कसलाई दिन मनासिब होला, सिफारिस गर्न भनी समाजको कार्यकारी समितिले निर्णय गरेर मलाई एकल सिफारिसकर्ता तोकेको थियो त्यस साल । पुरस्कारका लागि सिफारिसमा पर्ने व्यक्ति नारी जागरणको प्रतीक, सामाजिक सेवाको क्षेत्रमा उल्लेख्य योगदाता र प्रतिभाशाली लेखक पनि हुनुपर्ने प्रावधान राखिएका थिए । मैले तिनै योग्यतालाई ध्यानमा राखेर योग्यतम नारी–प्रतिभाको नाम १ नम्बरमा राखेर ३ जना सिफारिस गर्नु पर्ने थियो । र, मैले त्यस सालको पुरस्कारका लागि मुख्यत: अंगुरबाबा जोशीको नाम सिफारिस गरेँ ।

मेरो सिफारिसबाट स्रष्टा समाजका सबै पदाधिकारी योग्यतम पात्रको चयन भएको भनेर अत्यन्त प्रसन्न भए । त्यसपछि प्रश्न उठ्यो, जोशीले पुरस्कार स्वीकार गर्ने हुन् कि होइनन् भन्ने । अनि समाजका कर्ताधर्ता परशु प्रधान र अध्यक्ष चन्द्रप्रसाद भट्टराईले उनलाई भेटेर स्वीकृति लिई आउने जिम्मेवारी पनि ममाथि सुम्पिदिए । त्यसै मेसोमा भेटेको थिएँ, जोशीलाई उनको बागबजारको घरमै गएर ।

मैले आफू आएको प्रयोजनसहित बेलीविस्तार लगाएर योगमाया राष्ट्रिय नारी प्रतिभा पुरस्कार स्वीकार गरिदिन गरेको अनुरोधको प्रतिक्रियामा जोशीका सकारात्मक सोच र सत्कर्मको तेजले प्रदीप्त आँखा जसरी टिलपिलाएको देखेँ, मेरो आफ्नै पनि भक्कानो छुट्लाजस्तो भयो । उनले अडिई–अडिई मधुरो स्वरमा भनिन्, ‘म जस्ती रिटायर्ड र एक प्रकारले विस्मृत भइसकेकी आइमाईलाई तपाईंहरू मैले चिन्दै नचिनेका मित्रहरूले सम्झिएर, योग्य ठानेर योगमायाजस्ती महान् नारीको सम्मानमा राखेको पुरस्कार दिन चाहनुभएको छ । तपाईंहरूको सद्भावको अवमानना गर्न मिल्छ र मैले ?’