१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

पृथ्वीको स्वास्थ्य

अरिलिएसको शासनकालमा महामारी फैलिएको थियो । रोमन साम्राज्यलाई १५ वर्षसम्म थिलथिलो पारेको एन्टोनिन प्लेग भनी चिनिएको त्यो महामारीमा पचास लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो । त्यसबेला दास, बालबालिका, बिरामी र वृद्धवृद्धा धेरै मरे ।
रोशन शेरचन

महाव्याधिकाे उद्‍भव - कोभिड–१९ ले उत्पन्न गरेको कहरबीच मार्च २०२० मा डब्लूडब्लूएफले ‘प्रकृतिको क्षय र महाव्याधिको उद्भव’ (द लस अफ नेचर एन्ड राइज अफ पानडेमिक) शीर्षकको एक रिपोर्ट प्रकाशन गर्‍यो । रिपोर्टमा कोभिड–१९ को उद्गम स्रोत, त्यसको विस्तार र माध्यमबारे पछिल्ला वैज्ञानिक तथ्य छन् र तथ्यको विश्लेषण गरिएको छ ।

पृथ्वीको स्वास्थ्य

प्रकृतिको क्षयसँगै विगत र हालका दिनमा देखिएको महाव्याधिका उद्भवको कार्यकारण सम्बन्धको व्याख्या गरिएको छ । डब्लूडब्लूएफ प्रकृति संरक्षण, वन्यजन्तुको बासस्थान संरक्षण र वन्यजन्तुको चोरी सिकार नियन्त्रणमा दशकौंदेखि समर्पित विश्वव्यापी संस्था भएकाले पनि रिपोर्टको महत्त्व बढेको छ । यस लेखको पहिलो परिच्छेद यही रिपोर्टमा आधारित छ ।

कोरोना भाइरसको परिवार ठूलो छ । यो महामारी यसअघि पनि नदेखिएको होइन । जसमध्ये युरोपमा देखिएको श्वासप्रश्वास महामारी मेर्स (सन् २०१२ मा साउदी अरबमा पहिलोपटक देखिएको) र सन् २००२ मा दशिण चीनको गुवानडोन प्रान्तको सार्स प्रमुख छ । हाल त्राहिमाम मच्चाएको भाइरस कोरोना परिवारकै भएकाले विश्व स्वास्थ्य संगठनले यसलाई कोभिड २०१९ (को– कोरोना, भी– भाइरस, डी– डिजिज र १९, सन् २०१९ मा पहिलापटक पहिचान भएकाले) नामकरण गरेको छ । यसको कम प्रचलित अर्को नाम पनि छ । भाइरसको नामकरण गर्ने विश्वव्यापी संस्थाले (इन्टरनेसनल कमिटी अफ टेक्सोनोमी अफ भाइरसेस) दिएको नाम ः सार्स कोभ–२ । सार्स भाइरसको जिनसँग धेरै मिल्ने भएकाले यसलाई सोर्स कोभ–२ नाम दिइएको छ । तर, यी दुईबीच खास भिन्नता छ । सार्स कोभ–२ (कोभिड–१९) बाट हुने मृत्युदर सार्सको तुलनामा कम तर संक्रमण दर अधिक छ ।

वैज्ञानिक समुदायमा चुनौती बनेको प्रश्न छ, यो भाइरस वुहानमा कहाँबाट, कुन माध्यम हुँदै आयो ? डिसेम्बर २०१९ मा चीनको वुहानबाट फैलिएको उक्त भाइरसको उद्भव केन्द्र र माध्यमका बारेमा वैज्ञानिक र अनुसन्धान गर्ने केन्द्रका आफ्नै तर्क, विश्लेषण र अनुमान छन् । भाइरस अर्को जीवमा (विभिन्न वन्यजन्तु वा मान्छे) प्रवेश गरेपछि त्यसले आश्रय दिने जीवको (होस्ट) शरीरमा भएका भाइरससँग अन्तरक्रिया गरी फेरिन्छ र भिन्न संरचनाको बन्छ । कतिपय अवस्थामा त नयाँ भाइरसको प्रजातिको रूपमा उद्भव हुने वैज्ञानिक तथ्य छ । त्यसै कारण भाइरसको स्रोत (उद्गम केन्द्र) मात्र थाहा पाएर हुँदैन, त्यसका बीचमा रहेका होस्टहरू पनि थाहा पाउनुपर्ने हुन्छ ।

रोमको बायोमेडिको अध्ययन केन्द्रको नतिजामा, यो भाइरस चीनको बजारमा बेचिएको चमेराबाट फैलिएको हुन सक्ने सम्भावना देखिएको छ । अन्य अनुसन्धानले पनि कोभिड–१९ र युनान प्रान्तमा भेटिएको चमेरोको जिनको संरचनामा धेरै समानता देखिएकाले त्यसको सम्भावनातिर संकेत गरेका छन् । असमानताहरू भने कोभिड–१९ मान्छेमा प्रवेश गर्नुअगावै अन्य होस्टको प्रणालीको कारण हुन सक्ने औंल्याएका छन् । केही समानता मलायान सालकसँग पनि भेटिएका छन् । खपटाको निम्ति सालकको चोरी–सिकारी गरिन्छ र परम्परात औषधिको रूपमा त्यसको प्रयोग हुन्छ । सालकको मासु एसियन र अफ्रिकी समुदायमा विशेष रुचाइन्छ । दुर्लभ जनावर भएकाले सन् २०१६ मा सालकको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा प्रतिबन्ध लाग्यो तर त्यसको गैरकानुनी चोरी–सिकारी र व्यापार कायमै छ ।

विभिन्न तथ्य र अनुमान अघि सारिए पनि कोभिड–१९ कहाँबाट र कुन माध्यम हुँदै फैलियो त्यसको सबुत प्रमाणसहित कसैले भन्न सकेका छैनन् । यसमा थप अनुसन्धान हुँदै छ । तर, यो नयाँ भाइरस विश्व बजारमा वन्यजन्तुको बेचबिखन, ओसारपसार र त्यसका अंगहरूको बिक्रीसँग गाँसिएको तर्क सत्यको निकट देखिन्छ । डब्लूडब्लूएफको रिपोर्टको निष्कर्ष छ- प्रकृतिको क्षय, वन्यजन्तुको बासस्थान नष्ट हुनु, वन्यजन्तुको चोरी सिकारी र अवैध बिक्रीले मान्छे र वन्यजन्तुको सम्पर्क (इन्टरफेस) बढ्नु नै यस भाइरसको उद्भवको कारण हुन सक्छ । बिर्सन नहुने, विश्वस्तरमा, मान्छेले पृथ्वीको भू–सतहको तीन चौथाइ र समुद्रको दुई तिहाइ क्षेत्रफललाई नराम्ररी गिजोलिदिएको छ ।

एन्टोनिन प्लेग

लकडाउनको समयमा स्टोइक दर्शनबारे थोरै अध्ययन गरेँ । युट्युब हेरेँ । अडियो बुक सुनेँ । पीडीएफ पढेँ । दुई हजार वर्षभन्दा अगाडिको ग्रीक र रोमबाट फैलिएको स्टोइक दर्शन निकै रोचक र सामयिक लाग्यो । जिनो, सेनेका, इपिक्टेटस, मार्कस अरिलियसजस्ता स्टोइक दार्शनिकहरूले विकसित गरेका यो दर्शन क्रिस्चियानिटीको आगमनसँगै ओझेलमा परेको रहेछ ।

जेल जीवन बिताउँदै गरेका नेल्सन मन्डेलाको हातमा एक दिन अरिलिएसको पुस्तक ‘मेडिटेसन्स’ पर्छ । मन्डेला पुस्तकबाट प्रभावित हुन्छन् । मन्डेला विशाल हृदय र क्षमाशील नेताको रूपमा बदलिनुमा उक्त पुस्तकको पनि प्रभाव छ भनिन्छ । स्टोइक दर्शनको चार आधारभूत प्रस्तावना (व्यावहारिक विवेक, नैतिकता, साहस र मध्यमा) छन् । स्पिनोजादेखि सत्रौं शताब्दीका दार्शनिक रेने डेकार्टसम्म स्टोइक दर्शनबाट प्रभावित थिए । र्‍यासनालिस्ट परम्परा स्टोइक दर्शनबाट अघि बढेको देखिन्छ ।

अर्का स्टोइक इपिक्टेटस दास थिए तर आफ्नो विवेकको बलमा मुक्ति पाए । तत्कालीन समाजमा तोकिएको पैसा तिरी वा असाधारण विवेकले शासकलाई प्रभावित पारी दासबाट मुक्ति हुने उपाय रहेछ । इपिक्टेटसको इन्क्रिरिडियन पढे । साथै ‘मेडिटेसन्स’ को सार । डायकोटमी अफ कन्ट्रोल अर्को प्रस्तावना छ, जसमा हाम्रा सबै काम, दायित्व र आकांक्षा दुई भागमा बाँड्न सकिन्छ । आफ्नो नियन्त्रणभित्रको र बाहिरको । नियन्त्रणभित्रको हकमा मिहिनेत गर्ने । दोस्रोको हकमा, केही नगर्ने ।

अरिलिएसको शासनकालमा महामारी फैलिएको थियो । रोमन साम्राज्यलाई १५ वर्षसम्म थिलोथिलो पारेको एन्टोनिन प्लेग भनी चिनिएको त्यो कहर सन् १६६ देखि १६८ मा उत्कर्षमा पुग्यो । लेखक डोनाल्ड रोबर्टसन लेख्छन्, त्यो महामारीमा करिब पचास लाख मानिस मरेका थिए भने तीन चौथाई जनसंख्या संक्रमित भए । दास, बालबालिका, बिरामी र वृद्धवृद्धा धेरै मरे । अन्धविश्वासमा जकडिएको समाज र चिकित्सा विज्ञान विकसित नहुँदाको अवस्थामा धैर्य र होस नगुमाएर अरिलिएसले कसरी महामारीको सामना गरे, त्यो स्टोइक विचारले नै सम्भव भएको बुझ्न सकिन्छ ।

स्टोइक थिममा, हलिउडका केही सिनेमाहरू (ग्लाडिएटर, ससहान्क रेडेम्पसन, मारसियन आदि) चर्चित छन् । यी सिनेमाले नैतिक मूल्यको पक्षमा पात्रले गरेका संघर्ष र आशावादिताको कथा भन्छ । जीवनका अत्यावश्यक गुणहरूको महत्त्व दर्साउँछ । मृत्युचिन्तन स्टोइकको सधैँ केन्द्रमा छ । मार्क्स अरिलिएस रोमका राजा थिए । प्लेटोको शब्दमा, फिलसफर किङ । तर, उनी कहिल्यै सत्ताको मात र विलासितामा भुलेनन् जसरी निरो, कालिगुला डुबेका थिए ।

पृथ्वीको विश्राम

कोभिड–१९ का कारण विश्वका कतिपय देशमा भएको लकडाउन र आर्थिक गतिविधिमा आएको संकुचनले पृथ्वीले विश्राम पाएको छ । द्रुत गतिमा अज्ञाततिर हान्निँदै गएको यो गोलाका (स्पिनिङ बल) जमिन, समुद्र, वनजंगल, प्राकृतिक स्रोत र खनिज लवणको मान्छेले अधिक उत्खनन, नष्ट र उपभोग गर्‍यो । मानिसका महत्त्वाकांक्षाले नचिथोरेको कुनै ठाउँ बाँकी छैन । अमेजनको जंगल, तिब्बती पठार, खाडीको मरुभूमिदेखि सबै समुद्र र अन्टार्कटिकमा समेत मानिसले चिथोरेको दाग देख्न सकिन्छ ।

अत्यधिक जनसंख्या र बढ्दो उपभोग नै महामारीको जरा कारण हो । बढ्दो जनसंख्याले माग गर्ने खाद्यान्न, ऊर्जा, पारवहनले पर्यावरणीय क्षति बढिरहेको छ । प्राकृतिक स्रोत काटेको छ, ढालेको छ, उत्खनन गरेको छ, लडाएको छ, ओसारपसार गरेको छ, प्रशोधन गरेको छ, बेचेको छ, उपभोग गरेको छ । फलस्वरूप पर्यावरणहरूले आफ्नो नैसर्गिक लयमा फर्कने क्षमता (रिजेनेरेटिभ क्यापासिटी) गुमाउँदै गएको छ, जसलाई नवउदारवादी राजनीतिक विचारधाराले मलजल गरेको छ । त्यो संकट जलवायु परिवर्तन र यस्ता महाव्याधिमार्फत प्रस्फुटित भइरहेको छ ।

प्रसिद्ध जीवशास्त्री एडवर्ड व विल्सनले प्रकृति र पर्यावरणमाथि मान्छेको ज्यादती बढ्दै गएपछि यौटा अवधारणा अघि सारेका छन् । प्रत्येक देशले आफ्नो भू–सतह र जलाशयको आधा क्षेत्रफल प्राकृतिक स्थितिमै छाड्ने । ‘आधा पृथ्वी : जीवनका निम्ति हाम्रो उपग्रहको लडाइँ’ (हाफ अर्थ : आवर प्लानेट्स फाइट फर लाइफ) पुस्तकमा त्यस अभियानको औचित्य, उद्देश्य र रणनीतिबारे विस्तृतमा लेखिएको छ ।

काठमाडौंको आकाश हाल सफा र नीलो देखिएको छ । चराचुरुंगीको चिरबिर धेरै सुनिन थालेको छ । प्रकृति र पर्यावरणमा दबाब (स्ट्रेस) घटेको छ । सम्पूर्ण मानव जातिका निम्ति महाव्याधि दुःखद घटना भए पनि पृथ्वीको स्वास्थ्यका निम्ति यो सुखद छ । छोटै अवधिका निम्ति भए पनि हाम्रो साझा घरले पुनरुत्थानको मौका पाएको छ ।

कोरोना भाइरसको समस्या समाधानपछि, विश्व स्वास्थ्य संगठन वा राष्ट्र संघको नेतृत्वमा वर्षको कम्तीमा एक साता सबै देशले पृथ्वीको स्वास्थ्यका निम्ति (त्यसैले मानव जातिका निम्ति पनि) लकडाउनको अभ्यास थाल्ने हो भने पृथ्वीको आरोग्यता बढ्ने थियो । कोभिड–१९ भोगेको पुस्ताको तर्फबाट हाम्रा सन्ततिलाई स्वस्थ पृथ्वी सुन्दर उपहार बन्ने थियो ।

प्रकाशित : वैशाख २७, २०७७ ११:१०
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?