सिकाइका सर्त

असल शिक्षकले प्रत्येक विद्यार्थी भित्रको अनुभूतिलाई जगाउन सक्छन् । जीवनबोध गराउन सक्छन् । शिक्षकले जस्तोसुकै क्षमताका विद्यार्थीको पनि प्रतिभा उजागर गर्न सक्छन् । राम्रा र नराम्रा उदाहरण प्रस्तुत गरेर विद्यार्थीको मन जित्न सक्छन् ।

शिक्षकले ‘म सक्छु, म कमजोर छैन, आज नै मेरो जीवनको सुरुवात हो’ जस्ता सकारात्मक कुरा सिकाउन सक्नुपर्छ । ‘स्व’को अस्तित्व र महत्त्व बुझ्नसके मात्र गन्तव्य पुग्न सकिन्छ । विद्यार्थीको भित्री मनको सुषुप्त भाव जागृत गराउन, सकारात्मक सोच बनाउन, प्रेरणा र हौसला बढाउन उनीहरूका कुरा सुनिदिनुपर्छ । समस्यामा परेकाको साथी बनिदिनुपर्छ ।

शिक्षकले पढाइ, लेखाइ, बोलाइ सुनाइ चारै भाषिक सीप समेटेर लानुपर्छ । उसमा कला, गला, मुस्कान, जाँगर, परिश्रम सबै हुनुपर्छ । हरेक प्रकारको अभिनय गरेर, रुवाएर, हँसाएर विद्यार्थीलाई जगाउनुपर्छ । पढ्नुपर्छ भन्ने भावना जगाउनसके शिक्षकले कम मिहिनेतमा धेरै ज्ञान दिन सक्छन् ।

विद्यार्थीलाई जीवन भोगाइको यथार्थता, काल्पनिक सत्यकथा, लोककथा, दन्त्यकथा, सबैतिरका साहसिक कथा सुनाएर हौसला प्रदान गर्नुपर्छ । जीवनका मूल्य, मान्यता, सीप, संस्कारको चर्चाले विद्यार्थीमा प्रेरणा भर्न सक्छ । उनीहरूभित्र अमृतको घडा छ भन्ने सकारात्मकपन भर्नुपर्छ ।

प्रायः सामुदायिक विद्यालयमा ‘सरकारी काम कहिले जाला घाम’ प्रवृत्ति छ । प्रत्येक वर्षको एसईई नतिजाले यस्तै भन्छ । समस्या निजीमा पनि छ । विद्यार्थीको शिल–स्वभाव र संस्कार सिकाउनेभन्दा बढी कसरी परीक्षामा राम्रो नजिता ल्याउने ध्याउन्नमै छन्, उनीहरू । विद्यार्थीको समस्या मनोभावना नबुझिकनै कडिकडाउ गर्दा परिणाम नकारात्मक आउन सक्छ ।

शिक्षक : ओइ कुखुरा बन् ।

विद्यार्थी : भाले कि पोथी सर ?

शिक्षक : चुप् लाग्, बढ्ता बोल्छस् ?

विद्यार्थी : केही छिनपछि सर बास्नु पनि पर्छ ?

(न्यौपाने, अमर ‘करोडौं कस्तुरी’)

प्रत्येक शिक्षकले एकपटक गिजुभाइका पुस्तकहरू र अमर न्यौपानको ‘करोडौं कस्तुरी’ पढ्नु वेश हुन्छ । यी पुस्तकमा विद्यार्थीमा लुकेका प्रतिभा कसरी प्रस्फुटन गर्न सकिन्छ भन्ने खुराक छ ।

दुःख लाग्छ, हाम्रा शिक्षक साथीहरू हरेक दिन विद्यार्थीलाई कक्षाबाट बाहिर निकाल्छन् । घुँडा टेकेर बस्न लगाउँछन् । कुखुरो बन्न लगाउँछन् । दुई सय पल्टसम्म कान समातेर उठबस गर्न लगाउँछन् । विद्यार्थीलाई हीनबोध गराउने यस्ता क्रियाकलापले सिकाइमा सघाउँदैन । अझ आजकाल स्कुल–कलेजमा शिक्षकले मात्र नसक्ने ठानेर अनुशासन इन्चार्ज (डीआई) राखिएका हुन्छन् । तिनले झन् मानसिक र शारीरिक सजाय दिन्छन् । जबकि यससँग सिकाइको कुनै साइनो छैन । अपमानले उल्टो पिरोल्छ, विद्यार्थीहरूलाई । विद्यार्थीलाई भौतिक सजाय होइन, माया, प्रेम, सद्भावजस्ता गुणहरू सिकाएर ऊर्जा पो भर्नुपर्छ ।

शिक्षकले विद्यार्थीको वैयक्तिक भिन्नता पहिचान गर्न सक्नुहुन्छ । ‘जति सिकिन्छ, गरेर सिकिन्छ’ भन्ने बोधका लागि सैद्धान्तिक तथा व्यावहारिक ज्ञान दुवै प्रदान गरिनुपर्छ । विद्यार्थी केन्द्रित विधि प्रयोग गर्नुपर्छ । विद्यार्थीलाई पालैपालो पढ्न/पढाउन लगाउने, उनीहरूलाई सम्पूर्ण रूपले सक्रिय बनाउने गर्नुपर्छ । उनीहरूलाई रुचि र चाख अनुसार अतिरिक्त क्रियाकलाप गराउनुपर्छ । सबैमा क्षमता बराबरी हुन्छ, अलिक बढी अभ्यास गर्नुपर्छ भनेर सम्झाउनुपर्छ ।

अहिलेको युगमा बालबालिका पनि ‘डिजिटल दिमाग’का छन् । शिक्षकले म जान्नेछु, मेरो यति वर्षको अनुभव छ जस्ता घमन्ड गर्नु हुँदैन । सदैव मेरो जीवन आजैबाट सुरु भएको भन्ने भावना राख्नुपर्छ ।

लेखक शिक्षक हुन् ।