पानीको कुरो पछि गरौं !

दाइले आफ्नै पारामा जवाफ दिए– नेपाली कागती आएन यो वर्ष, अनि के गर्नु, मेरै २०० रुपैयाँ केजी पर्‍यो । कसरी सस्तोमा दिनु ?

बाटो छेउ ठेलामा तरकारीको खुद्रा व्यापार गर्छन्, खोटाङ हलेसीबाट काठमाडौं झरेका राई थरका यी दाइ । एक बिहान कागती किन्न आएकी एक आमासित संवाद गर्दै थिए उनी । उनको हरेक दिन ग्राहकसँंग तरकारी भाउ ५/१० रुपैयाँ मोलमोलाइ गर्दैमा बित्छ । उनकोमै तरकारी किन्न पुगेको मलाई यस वर्ष नेपाली कागती किन आएन भन्ने जान्न इच्छा भयो । सोधेंँ– के भो दाइ, यसपाली र नेपाली कागती आएन ?

‘सबै बोट नै सुक्या छ त अनि के फलोस्,’ उनले भने । किन बोट सुक्यो ?

भदौदेखि पानी आ छैन । हिउँद डङ्गै सुख्खा छ । कागती मात्र हो र बाँसधरी सुक्यो, यसपाली हाम्रोमा (खोटाङस्थित आफ्नो गाउँको कुरो गर्दैथे उनी) । मैले आश्चर्य मान्दै सोधेँ– बाँसै सुक्यो रे ? ‘अनि त ? घाँस बुटो केही बाँकी छैन । यसपाली हिउँदे खेतीमा हातै हाल्नु पाएन,’ उनी चिन्तित देखिए । मेरो खसखस झन् जाग्यो– हैन यसैपाली कसरी सुक्यो बाँस, पोहोर–परारदेखि सुक्दै गा थियो कि ?

‘अलिअलि सुख्खा त भएको हो, पोहोर पनि । तर बाँस त हरियै थियो । यसपाली त ढोड सुक्याजस्तै सुक्यो ।’ उनी मेरो जवाफ दिँदै, आफ्ना ग्राहकलाई पालुङ्गोको भाउ पनि बताउँदै थिए । उनको ठेलाभरि हरियो पालुङ्गो र कलकलाउँदो रायोका साग थिए । हरियो लसुन, हरियो प्याज र गान्टे पनि टन्नै थिए । हिउँदका यी तरकारी काठमाडौंको विशेषतै हुन् । त्यसमा पनि दाइको मिठो व्यवहार । तरकारी किन्ने ग्राहकको कमी हँुदैन ।म आफैले बोकेर लगेको झोलामा तरकारी हाल्दै थिएँ । वातावरणप्रति सचेत अन्य धेरैजस्तो म पनि तरकारी किन्न सकभर आफ्नै झोला लैजान्छु अचेल । प्लाष्टिकको झोला प्रयोग नगर्न ।

मेरो जिज्ञासा बाँकी थियो । बिहान–बिहानै उनको व्यापारमा तगारो बन्नु ठिक हुन्न भन्ने जान्दाजान्दै पनि केही नसोधी रहन सकिन । अझै सोध्ने निधो गरेर एकछिन कुर्न छेउमा उभिएँ । उनी ग्राहकले किनेको पालुङ्गो प्लाष्टिकको झोलामा हाल्दै मेरो प्रश्नको जवाफ पनि दिँदै थिए ।

अनि मान्छे के खाएर बाँच्या छन् त ? ‘के हुनु नि, मैलै यहाँबाट भरथेग गर्‍या छु । एकजना दाइलाई घरको रेखदेख गर, कमाइ भए खाउ भनेर यता आइयो, पहिले त ठिकै थियो । यसपाली त विजोगै छ । त्यसै छोड्नु न आफू गएर बस्नु ?’ अनि तपाईको यो सानो व्यापारले आफू खाने कि, कोठा भाडा तिर्ने कि, उता गाउँको दाइलाई भरथेग गर्ने ? ‘अब नगरी सुख भयो त ?’ उनले बाध्यता बताए । उनी फेरि अर्काे ग्राहकसित रायोको सागको भाउ बताउँदै थिए । ग्राहक मुठामा ५ रुपैयाँ कम गर्ने प्रयास गर्दै थिए ।

मैले सोचँे– नेपालको कुनै ठाउँमा पानी नभएर बाँससमेत सुक्ने अवस्था छ । खेती भएको छैन । यता किसानले साह्रै मिहेनत गरेर फलाएको हरियो साग खान पाउनु नै अहो भाग्य भन्नुपर्ने बेलामा मुठामा ५ रुपैयाँ बढी लियो कि भन्ने चिन्ता छ ।

दाइ गाउँको कुरो सुनाउन उत्साहित भए जस्तो लाग्यो । म एकछिन अझै पर्खें ।

‘बाख्रा छाड्ने ठाउँ पनि भएन सबै सुकेर,’ उनले भने, ‘त्यसै छाड्यो, गटङटङ कुदेर खोलातिर जान्छन्, अनि अलिअलि भाको घाँसको ठुटो खान्छन् । त्यतिले पुग्दैन । जरै उखेलेर खान्छन् ।’ उनी आफ्नो कुरामा जोड दिँदै मलाई गाउँको वर्तमान हालत सम्झाउन खोज्छन्, ‘हैन पानी नै छैन त कसरी होस् ?’

उता साग किन्ने ग्राहकले सागको मोलमोलाइमा हाम्रो गन्थन तगारो ठाने । भने, ‘लल पानीको कुरो पछि गर्नाेस्, मलाई हतार भैसक्यो ।’ सागको भाउमा ५ रुपैयाँ घटाएर हाम्रा दाइ ग्राहकलाई पैसा फिर्ता गर्न ५/१० को दोब्रिएका नोट मिलाउन लागे ।

म भने नयाँ ज्ञानका लागि दाइलाई मनमनै धन्यवाद दिँदै हिँडेँ ।

साग किन्ने ती ग्राहकको ‘पानीको कुरो पछि गर्नाेस्’ ले मलाई एउटा कुरो प्रस्ट भए जस्तो लाग्यो । जे धेरै समयदेखि स्पष्ट हुनसकेको थिएन ।

पानी विज्ञहरूले पानीको महत्त्व र यसको संरक्षणमा जोड दिनुपर्ने कुरो गर्न थाल्या दशकौं भयो । ठाउँ–ठाउँका मूलमा पानी घटेको समाचार आउन थाल्या पनि १०/ १२ वर्ष भइसक्यो । र पनि समस्या सुध्रिनुभन्दा गहिरिँदो छ, किन ? मलाई यो कुरा अलि प्रस्ट भयो । मुठामा ५ रुपैयाँ घटाएर दिनदिनै मनग्य हरियो साग किन्न पाएसम्म पानी अभावले हुने दु:ख कसरी महसुस होस् ? हाम्रा नीति निर्माता, राजनीतिक नेतृत्व, निर्णयकर्ता, जिम्मेवार पदाधिकारी सबैलाई तरकारीमा हरियो साग, भान्छामा जारको पानी र कार्यालयमा पिउन बोतलको पानी उपलव्ध भएसम्म खोटाङका राई दाइको गाउँमा वर्षाैंदेखि बढ्दै गएको पानी अभावले कागतीको बोट र बाँसको झ्याङसमेत सुकेको कुरा अलि पछि गर्दा के फरक पर्छ र ?

मूल सुकेका खबर केही वर्षयता छापामा आइराखेकै छन् । केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले २ वर्षअघि गरेको सर्भेक्षणमा समेत पहाडमा प्रश्न सोधिएका मध्ये ७४ प्रतिशतले पानी घटेको भन्या रहेछन् । मध्य पहाडका ४८ प्रतिशतले पानीको मूल पुरै सुक्या गुनासो गर्‍या रहेछन् । पानी अभावबारे यति जानकारी आइसकेपछि पनि बाँससमेत सुक्नेगरी पानी अभाव हुनु अगावै आवश्क कदम चाल्न केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागको जानकारी पर्याप्त हुनुपर्ने हो ।

खानेपानीलाई मात्र पानीको समस्याका रूपमा बुझ्ने हाम्रो सोचले पहाडका गह्रा/पाटा सुक्नुलाई चासोको विषय ठानेन । घरायसी प्रयोगका लागि खोलाको पानी पम्प गरी गर्जाे टारिएको छ । तर पानी संकट यति गहिरिसकेछ कि माटोको चिस्यानमा हुने पानीसमेत हराएर कागती र बाँस सुकेछन् । कागती बाहिरबाट आयात गरी प्रतिकेजी २ सय रुपैयाँमा उपलव्ध हुन्जेल, पानीको कुरो अहिले गर्नु हतारो नहोला । चिन्ताको विषय, कतै बाँस पनि आयात गर्नुपर्ने दिन आउन थाल्या हो कि ? बाँस सुक्नु पानीको संकट निकै गहिरिएको संकेत हो ।

उखानै छ– भोको भन्छ डाँडावारि खाउँ, अघाएको भन्छ डाँडापारि खाउँ । अब त मानिसमात्र हैन, जमिन पनि भोकाएको छ, पानीको लागि । डाँडावारि नै खान चाहन्छ । अहिले नीति निर्माणको तहमा भएको पुस्ताले पानीको महत्त्व बुझ्नसकेको भए वा त्यस अनुरुप कदम चालिदिएको भए, बाँस सुक्ने थिएन ।

पानी सुकेका स्थानका स्थानीय सरकारहरूले पानी जगेर्ना गर्न केही काम गर्न थालेका छन् । खोटाङकै केही क्षेत्रमा पानी रिचार्ज गर्न पोखरी बनाइएका समाचार आएका छन् । उत्साहप्रद र खुसीलाग्दा खबर । तर वार्षिक बजेटमा पैसा राखेर २,४ पोखरी बनाउने समय घड्किसकेको छ । १० वर्ष अगाडि भए हुन्थ्यो । अब हुन्न ।

अब पोखरीलाई नयाँ पुस्ताको अभियानका रूपमा अगाडि लानुपर्छ । जसमा युवाहरू स्वयंसेवीका रूपमा सहभागी होउन् । अबको २० वर्षपछिका जिम्मेवार नागरिक आज कक्षा ९ र १० मा अध्ययन गर्दै गरेका विद्यार्थी हुन् ।

स्वीडेनकी किशोरी ग्रेटा थनबर्गले जलवायु परिवर्तनका क्षेत्रमा विश्वलाई चकित पार्दै पचासाँै हजार युवा परिचालित हुने जुन अभियानको अगुवाइ गरिन्, त्यसले युवा पुस्ताको जिम्मेवारी बहन गर्ने क्षमता देखाउँछ । नयाँ पुस्तालाई पानीको जोगाड गर्ने कुरामा आजै अभिप्रेरित गर्न कक्षा ९ र १० मा अध्ययनरत पुस्तालाई घचघच्याउने बेला भइसक्यो । सहभागितामूलक स्वयंसेवी कार्यले मात्र हामीलाई समस्यासँग जोड्न मद्दत गर्छ । त्यो दिगो हुन्छ । अन्यथा आगामी दिनमा पानीको अवस्था महाकठिन हुनेछ भन्न अब साइत हेर्नु पर्दैन ।