कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
१६.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६०

जडीबुटीको सिरानी

हामी दुर्लभ र बहुमूल्य जडीबुटीको सिरानी हालेर सुतिरहेका छौं । अर्कोतिर परदेशी आयातमा सर्वस्व गुमाइरहेका छौं । कमजोरी कहाँ भयो ?
नारायण घिमिरे

काठमाडौँ — गाउँले स्कुलमा ३ कक्षासम्म मात्र पढाइ हुन्थ्यो । कक्षा उक्लेपछि पृथ्वी राजमार्गमा २ किलोमिटरभन्दा बढी पैदल मार्च गरेर सत्र सय (तनहुँ) नगई सुखै थिएन  ।

जडीबुटीको सिरानी

अबेरसम्म सुत्ने बानीका कारण बिहान ९ बजे स्कुलतिर कुद्न मलाई हम्मे पथ्र्याे । एक दिन १ किलोमिटर हिँडिसकेपछि दाइ लक्ष्मणले ‘खै कट्टु ? नांगै स्कुल जान्छस् ?’ भनेपछि झसंग भएँ । गन्जी लगाउँदा र चप्पल खोज्दा हतारमा कट्टु लगाउनै बिर्सेछु । धन्न, दाइले दुइटा कट्टु लगाएको रहेछ । भित्री कट्टु पुठोमा च्यातिएको रहेछ । मैले नच्यातिएको चाहिँ मागेँ, तर जोड चलेन । दाइलाई स्कुल जान्न भनी घुक्र्याएँ । झाडीतिर घुस्रेको के थिएँ, काउसोको झुसले सातो लियो । खुरुखुरु दाइलाई पछ्याएँ ।

नेपालमा रहुन्जेल म काउसोको नजिक परिन । जमाना बदलियो । म काउसोको पिछा लागेको दशकौं भइसकेछ ।

कुनै वस्तु देख्दा, घटना सम्झँदा, प्रिय मानिस वा परिस्थितिसँग जम्काभेट हुँदा हाम्रो दिमागले डोपामिन निकाल्छ । मनपराएको मान्छेसँग बस्दा, फोन च्याट गर्दा वा फेसबुक स्टाटसमा लाइक देख्दा पनि दिमागले डोपामिन निकाल्छ, अनि खुसी र प्रेमका साथ धन्य महसुस हुन्छ ।

हाम्रो मस्तिष्कको नर्भ सेलमा न्युरोट्रान्समिटरका रूपमा निजी अनुभूति साटेर शारीरिक गतिविधि नियन्त्रणमा सहयोगी हुने रसायन हो, डोपामिन । डोपामिन निकाल्ने नर्भ सेल झन्डै ८० प्रतिशत मरेपछि पार्किन्सनजस्तो रोग लाग्ने वैज्ञानिकहरूको मत छ । पार्किन्सनको औषधिका रूपमा संसारमा चल्तीमा रहेको प्रमुख औषधि हो, लोभोडोपा । जुनसुकै अवस्थाको पार्किन्सनमा सिफारिस गरिने लोभोडोपाले डोपामिनको कमीलाई भर्पाइ गरिदिन्छ ।

काउसोको भुटेको गेडा पिँधेर बनाइएको सातुमा लोभोडोपा हुन्छ । काउसोको सातुलाई ‘डोपामिन बिन’ भनी बजारमा सप्लिमेन्टका रूपमा बिक्री गरिन्छ । लगभग २ ग्राम (आधा चम्चा) धुलोलाई चिया वा दूध, स्मुथी, सुप वा चिनीसँग खाने गरिएको छ । काउसोलाई अलि पढालेखाले ‘मुकुना पुरियन’ भन्ने गर्छन् । आयुर्वेदले काउसोको जरा शक्तिबद्र्धक टनिक, यौन उत्तेजना बढाउने चूर्ण, पिसाब जगाउने र दिसा खलास गर्ने बुटी मानेको छ । काउसोको भुटेको गेडा पिँधी बनाइएको सातुमा समेत ती गुण हुन्छन् ।

हाम्रो जमानामा दिदीबहिनीलाई पाठशालाभन्दा घरेलु काममै जोताइन्थ्यो । भैंसीको दूध बेचेर घरखर्ची आउँथ्यो । सोमबारदेखि शुक्रबार दिदीहरू भैंसी गोठालो जान्थे । शनिबार दिदीबहिनी पर्म लगाउन मेला जान्थे । गोठालो जाने पालो हाम्रो हुन्थ्यो । हामीले भैंसी डुलाउने मस्र्याङ्दी किनारमा ८–१० बोट भलायो थिए । भलायो पाक्ने सिजनमा रातो र टर्रो गुलियो त्यही फल खाने लोभले म भैंसी गोठालो गइटोपल्थेँ ।

म भलायो जति पनि खान्थँें । मेरो साथी हरि भने मुखमा भलायो उछ्रियो भनी नजिकै पर्थेन । जिम्बावाल दाइकी छोरीलाई त एकपटक भलायो धेरै उछ्रियो । पल्लो गाउँबाट कविराज बोलाइए । उनले भलायोको फेदकै माटो औषधि भनी शरीरभरि दलिदिए ।

३ हजार वर्ष पहिले लेखिएको विश्वास गरिने रामायणमा भलायोलाई अर्ध–वैद्य भनिएको छ । अर्थात् भलायो लगभग सबै रोग र दोषबाट मुक्ति दिने गुणकारी तर शुद्धीकरण बिना खाँदा ज्यानै लिन सक्ने विषादी हुनसक्छ । भलायोको गेडालाई स्वस्थ जीवन, सन्तान वृद्धि र अजम्बरी आयुको बुटी मानिएको छ । आयुर्वेद र सिद्ध विधिमा भलायो शुद्धीकरण गरी क्यान्सर, दम, बाथ, मधुमेह, पाइल्स, जुका–चुर्ना, हृदयाघात, छालाको एलर्जी आदिमा बुटीका रूपमा प्रयोग हुन्छ । भारतबाट नेपालमा आयात हुने सञ्जीवनी भाटी (ज्वरो र विष), भाल्लाताका रसवाना (एन्टी एजिङ, छालाको रोग), अमृता भाल्लाताका घृता (छालाको रोग, पाइल्स) आदि भलायो निर्मित आयुर्वेदिक सप्लिमेन्ट हुन् ।

ल्याबमा परीक्षण गर्दा भलायोको फलमा सुगन्धित पदार्थ र तेलका साथै हाम्रो शरीरलाई नभई नहुने ३ प्रकारका भिटामिन र ९ प्रकारका एमिनो एसिड भेटिएका छन् । जैतुन, एभोकाडो, पिमेन्टो, भलायोजस्ता थोरैमात्र फलमा प्रशस्त तेल पाइन्छ । प्राणीको बोसो र वनस्पतिको गेडाबाट प्राप्त हुने तेलले हृदयाघात हुने सम्भाबना बढाउँछ । फलबाट प्राप्त हुने तेलले रगतको नलीको भित्री भागमा टाँसिई नसा थुनेर हृदयाघात गराउने चिल्लो पदार्थ हटाइदिन्छ । नेपालको रैथाने भलायोको फलमा यो गुण पाइन्छ ।

भलायोको गेडामा धेरै प्रकारका ऐनाकार्डिक एसिड, भिल्वानोल र फ्लेभोनोइड पाइन्छन् । ती सबैको औषधीय मूल्य छ । एन्टी क्यान्सर केटिचोलले भने यसलाई अति उच्च गुणकारी फलका रूपमा स्थापित गरेको छ । चाइनिज फर्माकोपिया, २००५ मा एमेटोफ्लावोनलाई एन्टी क्यान्सर, एन्टी इन्फ्लेमेटोरी, एन्टी भाइरस, एनालजेसिक गुणधारी मात्र होइन, रक्तचाप तथा रगतमा ग्लुकोज घटाउने र रोगसँग जुध्ने शक्ति बढाउने एजेन्ट भनी व्याख्या गरिएको छ । निकै खस्रो र फस्किलो भलायोको पातमा अत्यधिक मात्रामा एमेटोफ्लावोनका साथै मानव स्वास्थ्यमा उपयोगी खनिज भेटिन्छन् ।

भलायोको फलको बाहिरी भागमा ऐनाकार्डिक एसिड पाइन्छ । कतिपय मानिसमा ऐनाकार्डिक एसिडमा पाइने उरुषीओल नामक तेलले छालाको एलर्जी निम्त्याउँछ । छालाको एलर्जी हुँदा चिलाउने, रातो हुने, सुन्निने र फोका उठ्ने आदि लक्षण देखिन्छन् । इस्ठाफाइलोकोकस र इस्ट्रेप्टोकोकस जस्ता इन्फेक्सन हुँदा भने जीवन जोखिममा पर्छ । उरुषीओल भलायोको गेडा र डाँठमा समेत हुन्छ । बाल्दा मनग्ये उरुषीओल धुवाँ हँुदै शरीरको सम्पर्कमा आउँछ । न्वारनका बेला आमाको दूधमा मात्रै निर्भर बच्चामा वातावरण प्रतिरोधक शक्ति धेरै हुन्छ । त्यसैले उरुषीओलको संसर्ग हुँदा शरीरमा एन्टी एलर्जी पैदा हुने र पछि खासै असर नगर्ने वैज्ञानिक तथ्य नै हो ।

अनुसन्धानले भलायोको बोक्रामा प्रशस्त एन्टी अक्सिडेन्ट हुने देखाएको छ । यो बुढ्यौली रोक्नमा समेत गुणकारी हुनेमा शंका रहेन । यो मानव कोषमा पैदा हुने विषाक्त पदार्थ विरुद्ध लड्ने, हटाइदिने र दर्द घटाउन सहयोगी हुने भेटियो । शरीरले नसहने बाहिरी प्रोटिनको उपस्थितिले प्राय: मानिसमा छालाको एलर्जी हुने गर्छ । भलायोको बोक्राले त्यस्ता बाहिरी प्रोटिनलाई रोकेर फटाइदिन्छ ।

भलायोको फेदको माटोमा उसकै बोक्राको भाग प्रशस्त भेटिन्छन् । भलायोको चोपबाट छालाको एलर्जी हुँदा फेदकै माटो केही हदसम्म औषधि हुन सम्भव छ । आयुर्वेदमा गुदीसमेत भएको नरिवलको दूध वा प्रशस्त नरिवल पानी पिउनु भलायोको चोपबाट हुने छालाको एलर्जीको सही घरेलु उपचार मानिएको छ ।

डेढ दशकअघि ससुराली नुवाकोटको अमारे जाँदा ३३ किलोमा खाजा खान झरेका थियौं । बार्दलीमा एक किशोर एकोहोरो खोक्दै थिए । ‘मरेको बिरालोले सास फेर्दैन,’ लगभग ७ मिनेटको बसाइमा उनले त्यो वाक्य करिब ५० चोटी भट्टयाए । १० वर्षपछि तिनै पुरुषसँग भेट भयो । उनी आयुर्वेद डाक्टर बनिसकेछन् । उनको गुनासो थियो, ‘सरकारले बुझेन । आयुर्वेदको विकास भएन ।’

हामी दुर्लभ र बहुमूल्य जडीबुटी अनि मणिको सिरानी हालेर सुतिरहेका छौं । हाम्रा बलियाबांगा युवा भने खाडीको उराठ मरुभूमिमा भविष्यको खोजीमा भौंतारिँदैछन् । हामी परदेशी आयातमा सर्वस्व गुमाइरहेका छौं । कमजोरी कहाँ भयो ? सरकारमा वा हाम्रो आफ्नै सुझबुझमा ?

प्रकाशित : कार्तिक १४, २०७५ ०७:४५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?