कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४९

दसैं : गयो बरिलै !

कस्तो विचित्रको दसैं । हिजो र आज कस्तो दुरुस्तै दृश्य । बस् नयाँ भूपतिहरू मुस्कुराउँछन् र आशीर्वाद दिन्छन् । इतिहासको यति निर्मम पुनरागमन ? गणतन्त्रको योभन्दा ठूलो सांस्कृतिक पतन अरू के हुन्छ ?
केशव दाहाल

काठमाडौँ — एउटा भेटघाटबाट कुरा थालौं । दसैं सकिएकै थिएन । बिहानै पशुपतिनाथ परिसरमा एकजना पूर्वकम्युनिष्ट नेतासंँग भेट भयो ।

दसैं : गयो बरिलै !

उनी मेची किनारबाट काठमाडौं आएका रहेछन् । बोल्नलाई सिपालु थिए । जम्काभेट हुनासाथ राजनीति, दर्शनशास्त्र र कम्युनिष्ट आन्दोलनका विषयमा कुरा गर्न थालिहाले । कुरैकुरामा उनले काठमाडौंमा आफूले देखेको दसैंको अनुभूति सुनाए । भन्नथाले, ‘यो दसैंमा मैले अनेकौं नेता देखेँ । महाराजा जस्ता । राजा जस्ता । छोटेराजा जस्ता । बाइसे–चौबिसे जस्ता । हेर्नलाई उनीहरूको रंग फरक छ । रूप फरक छ । उनीहरूको लिंग फरक छ । उनीहरूको भाषा, भेष र भूगोल फरक छ । राजनीति फरक छ । कोही निर्मल निवासमा बस्छन् । कोही शीतल निवासमा । कोही खुमलटारमा । कोही बालुवाटारमा । केही मधेसमा । कोही पहाडमा । तर उनीहरू सबै–सबै राजा हुन् । यो दसैंमा मैले हरेक नयाँ राजाहरूभित्र श्रीपेच, सिंहासन र गजुरको अभिलासा देखेँ’ ।

यसो भनिरहँदा उनमा आक्रोश थियो । त्यही आक्रोशको रापले रातोपिरो हुँदै उनले प्रश्न गरे, यो कस्तो गणतन्त्र हो ? यो कस्तो कम्युनिष्ट शासन हो ? जसले पाइलैपिच्छे सांस्कृतिक जागरणको नारा लगाउँछ र आफ्नो दमित इच्छाहरूको सिंहासनबाट सांस्कृतिक सामन्तवादलाई जगाउँछ ?

दसैं, राजा र रामलालहरूको केही कुरा गरौं । कुरा थालौ दसैंबाट । केटाकेटी छँदा हामी दसैं आएको आकाशबाट थाहा पाउँथ्यौं । निलो आकाश । सफा र कञ्चन बादल । जमिनबाट थाहा पाउँथ्यौं । पहेंँलपुर खेत । उज्याला बारी । ढकमक्क फूलहरू । त्यसरी नै दसैंले शुभसंकेत दिन्थ्यो । जब रेडियोमा मंगल धुनहरू बज्न थाल्थे, हाम्रो केटाकेटी मनले वेग माथ्र्यो । छातीमा अनेकौं रहरहरू पलाउँथे ।

नाना, गाना र बजानाका अनेक सपनाहरू ब्युँझिन्थे । दसंै हाम्रालागि असीमित खुसी लिएर आउँथ्यो । तर उमेर बढ्दै जाँदा दसैंका अर्कै खाले रंगहरू देखिन थाले । खैरा, काला, सेता रंगहरू । थाहा भयो, दसैं केही राजनीति, केही अर्थनीति र केही सामाजिक/सांस्कृतिक नीतिहरूको गठजोड रहेछ । दसैं मिथहरूको पर्वमात्र नभई नयाँ राजाहरूको वर्चस्वको पर्व पनि रहेछ । हामी सोच्थ्यौं, दसैं आनन्दको उत्सव हो । निश्च नै हो । तर त्यो आनन्द दरबार र झुप्रोमा फरक रंग, चाल र लय बोकेर आउँदो रहेछ । मनमा प्रश्नहरू उठे । दसैंमा आनन्द, आशिर्वाद र अनुभूतिहरूको लय किन एउटै हुँदैन ? हाम्रो गणतन्त्र जसरी पक्षपाती छ, कम्तीमा दसैं त्यसरी नै पक्षपाती नभएको भए कस्तो काइदा हुन्थ्यो होला ?

कुनै बेला टीकाको दिन हाम्रा बाजे, बजुहरू मूलढोकाको शिरमा राजाको प्रतिस्थापन गरेर टीका लगाइदिन्थे । त्यसपछि घरमा टीका सुरु हुन्थ्यो । दशक अघिमात्र, काठमाडांैमा नारायणहिटी नाम गरेको दरबार थियो । जहाँ राजारानी बस्थे । त्यहाँ हरेक दसैंमा मान्छेहरू ताँतीका ताँती टीका थाप्न जान्थे । रेडियोले राजभक्तिको कविता बजाउँथ्यो ।

केटाकेटीमा हामी रमाउँथ्यौं । रहरै–रहरमा हामी आफू पनि राजा हुने सपना देख्थ्यौं । बाआमाहरू राजा हुने आशिर्वाद दिन्थे । तर कसैले भन्यो, ‘राजा सामन्तवादको प्रतीक हो । राजा अन्धकारको प्रतीक हो । अन्धविश्वासको प्रतीक हो । अहंकारको प्रतीक हो । गरिबीको जड हो । हाम्रो विभेदको कारण हो । राजनीति, अर्थनीति र संस्कृतिका कुरूपताहरू सबै–सबै नारायणहिटीमा संकेन्द्रित छन्’ । कुरा बुझ्दै जाँदा हो रहेछ । त्यसैले हामीले पत्यायौं । त्यसपछि हामीले मूलढोकामा राजालाई राखेर टीका लगाउन छाड्यौं । राजा हुने सपना छाड्यौं । राजालाई फाल्न संघर्ष गर्‍यौं । राजा फाल्यौं । गणतन्त्र आयो ।

जसै गणतन्त्र आयो, हामीलाई लाग्यो, अब सबै कुरा फेरिनेछन् । अब उज्यालो आउनेछ । राम्रा दिनहरू आउनेछन् । राजा र रैतीका विभेद सकिनेछन् । अब कोही निम्छरो र कोही विशेष मान्छे हुने छैनन् । कोही पाइतालाको धुलो र कोही शिरको प्रसाद हुने दिन गए । अब कसैले, कसैका अगाडि घुँडा टेक्नु पर्दैन । लोकतन्त्र समानता लिएर आउनेछ । गणतन्त्रले मानव गरिमालाई उँचो बनाउनेछ ।

नभन्दै केटाकेटीमा हामीलाई गणतन्त्रको गीत सिकाउनेहरू नै सरकारमा आए । गणतन्त्रका नायक बने । तर कस्तो विचित्र, विस्तारै तिनै नायकहरू उल्टो नाच्न थाले । राजाको मुखुन्डो लाएर । उनीहरूले काठमाडौंमा नयाँ दरबारहरू बनाए । नयाँ ठाँटबाँठ सिके । ठाँटसाथ उनीहरू देखापर्न थाले । इन्द्र जात्रामा । कुमारी जात्रामा । दसैंमा । तिहारमा । उनीहरू माथि बस्न थाले, सिंहासनमा । बग्गीमा । रिसल्लाहरूसंँग । दरबारको बुर्जामा । सेवकहरूसँंग । उनीहरूको भाषा, भेष र संस्कारमा शाही गन्ध आउन थाल्यो । नयाँहरूले पनि ठ्याक्कै उस्तै लय टिपे, जसलाई उसबेला नारायणहिटीमा गाइन्थ्यो । यसरी पुराना राजाको श्रीपेचमा नयाँ राजाहरू जन्मिए । उनीहरू शीतल निवासमा हुर्किंदै गए ।


यो दसैंमा, तिनै नयाँ राजाहरू अक्षता र जमरा बोकेर आफ्ना प्रजाजनलाई आशिर्वाद दिन इन्द्रासनमा बसे । नभन्दै आफ्ना ख्वामितको जयजयकार गर्दै सयौं चाकरहरू दरबारको पटांगिनीमा लाइन लागे । त्यसरी नै जसरी हिजो पञ्चहरू लाग्थे । कोही बाँसजस्तो निहुरिएका । कोही सर्पजस्तो गुडुल्किएका ।

कोही हनुमानको जस्तो घुँडा टेकेका । मन्त्री लम्पसार छ । वकिल लम्पसार छ । व्यापारी लम्पसार छ । ठेकेदार लम्पसार छ । सबै प्रभूको जयजयकार गर्दैछन् । कस्तो विचित्रको दसैं । हिजो र आज कस्तो दुरुस्तै दृश्य । बस् नयाँ भूपतिहरू मुस्कुराउँछन् र आशिर्वाद दिन्छन् । इतिहासको यति निर्मम पुनरागमन ? गणतन्त्रको योभन्दा ठूलो सांस्कृतिक पतन अरु के हुन्छ ?

अब रामलालको कुरा गरौं । दरबारको बडादसंैलाई आफ्नो मैलो टिभीमा हेरेर भोकै निदाउने पात्रको नाम हो– रामलाल । ऊ गरिब छ । निर्धो छ । यसपाली उसले दसैंमा खर्च गर्न राखेको पैसाले तरकारी किन्न पुग्दैन ।

लुगा किन्यो, चामल नाई । चामल किन्यो, मासु नाई । मासु किन्यो, मसला नाई । उसका लागि दसैं आधा खुसी र आधा दु:ख लिएर आउँछ । किनभने दसैंले महंँगी बढाउँछ । कालोबजारी हुर्काउँछ । अपमान दिन्छ । भुक्तमान दिन्छ । ऋण थप्छ । महँगीमा गरिबलाई कस्तो दसंै आउँछ ? त्यसको पछिल्लो अनुभव हो, रामलाल । उसले सुनेको थियो, यो पाली काठमाडौंमा सर्वहारा सत्ता छ ।

उसले सुनेको थियो, यो पाली प्रदेशमा कम्युनिष्टहरूको सत्ता छ । कम्युनिष्टहरू गरिबको कुरा गर्छन् । कम्युनिष्टहरू समानताको कुरा गर्छन् । कम्युनिष्टहरू न्यायको कुरा गर्छन् । सरकार समृद्धिको कुरा गर्दैछ । उसलाई आशा थियो, यसपाली दसैं नयाँ आशा र उत्साह लिएर आउँछ । बजारमा । घरमा । समाजमा । तर जब दैलोमा दसैंको विवेकहीन आगमन हुन्छ, तब रामलालका सबै विश्वास भत्किन्छ । उसलाई यसपालीको दसैं पनि उस्तै लाग्छ । पञ्चायतको जस्तै । उस्तै निरंकुश । उस्तै अहंकारी । उस्तै सामन्तवादी । राजा फालेर गणतन्त्र आउँदा पनि दसैं उस्तै हुनु केको संकेत हो ? रामलाल प्रश्न गर्छ । तर उसका प्रश्नहरूको जवाफ दिने लाल कमरेडहरू कतै देखिँदैनन् ।

गणतन्त्र राज्यको उपरी संरचनामा आउने परिवर्तनमात्र हैन । गणतन्त्र राजा फाल्ने व्यवस्थामात्र हैन । गणतन्त्र एक आह्वान हो, जीवन पद्धति हो, संस्कृति हो । गणतन्त्रले भन्छ कि सबै मान्छे एकै हुन् । कोही पनि राजा हुँदैनन् । कोही पनि प्रजा हुँदैनन् । मान्छेका भाग्य उस्तै–उस्तै हुन्छन् । उस्तै हुनुपर्छ पनि ।

जब मान्छे समान छन् भन्ने मान्यतालाई स्थापित गरिन्छ, तब संस्कृति, जीवनशैली, व्यवहार पनि सोही अनुसार निर्माण गर्नुपर्छ । अन्यथा राजनीतिमा आएको गणतन्त्रले सामाजिक तथा सांस्कृतिक जीवनलाई बदल्न सक्दैन । अनि हाम्रो गणतन्त्र पंगु बन्छ । अर्थहीन बन्छ । अनि सामन्तवाद सांस्कृतिक रूपमा फणा फिजाउँदै आउँछ र मान्छेलाई डस्न थाल्छ । यसले मानव समृद्धि र विकासमा योगदान गर्न सक्दैन । बरु विष भर्छ । त्यो विषले सबैलाई सिध्याउनेछ । दसैंमा सांस्कृतिक सामन्तवादको जुन भद्दा स्वरुप देखापर्‍यो, त्यसले गणतन्त्रको सौन्दर्यलाई बर्बाद बनाउने पक्का छ । आजको चिन्ता यही नै हो ।

फेरि रामलालकै कुरा गरौं । रामलालहरू अथवा सबैभन्दा गरिब वर्ग । उनीहरूका कुरा ‘साधारण’ छन् । उनीहरू चाहन्छन्, अर्को वर्ष दसैं पक्षपाती नहोस् । अबका दिनहरू राम्रा हुन् । दसंै पनि फेरियोस् र राजनीति पनि । राजा, रानी, मन्त्री, हाकिम र जनता सबै एकैठाउँमा उभिएर दसंै मनाउन पाऊँ । यहाँ उल्लेख गरिएको दसैं एक ‘प्रतीकात्मक’ कुरा हो । मुख्य कुरा गणतन्त्र ‘समानता, न्याय, विवेक र स्वाभिमानको’ नाम हो । याद गरौं कि गणतन्त्र भनेको नेपाली समाजको सांस्कृतिक उन्नयनको आह्वान हो । अग्रगमन तिरको यात्रा । गणतन्त्रमा दरबारहरू हुँदैनन् । गणतन्त्रमा सबैले सबैलाई आशिर्वाद दिन पाउँछन् । यसर्थ आशा गरौं, आउने साल त्यस्तै हुनेछ, जस्तो रामलालहरू सपना देख्छन् ।

[email protected]

प्रकाशित : कार्तिक १०, २०७५ ०७:५७
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?