दुर्गा सप्तशतीझैं

ऋग्वेदको अध्ययन गर्दा कतै पनि नारी–पुरुष भनेर भेदभाव गरिएको र पुरुषलाई सर्वोच्च सत्तामा चढाइएको पाइँदैन । त्यसमा नारीलाई ‘सम्पूर्ण देवगणबाट शक्ति लिएर सबैलाई आफ्नो वशमा राख्न सक्ने बल भएकी’ भनेर अथ्र्याइएको छ । ऋग्वेदका कैयौं ऋचाहरू स्वयम् नारीले नै रचना गरेकाले त्यसमा नारी अनुभूति अभिव्यक्त भएको कुरा कतिपय विद्वानले उल्लेख गरेका छन् ।

उत्तरवैदिक कालबाट भने विस्तारै नारीप्रति नकारात्मक धारणा बन्दै जान थालेको देखिन्छ । त्यसपछि लेखिएका शास्त्र तथा अन्य ग्रन्थहरूमा विरोधाभासपूर्ण र पूर्वाग्रही दृष्टिकोण विकसित हुँदै आएको कुरा अध्ययनले बताउँछ । वैदिक रचनापछि लौकिक रचनाहरूसम्म आइपुग्दा त नारीप्रतिको दृष्टिकोण अझ सङ्कीर्ण र नकारात्मक बन्दै गएको पाइन्छ ।

हिन्दु धर्मको आधार सामग्रीका रूपमा रहेका रामायण, महाभारत, मनुस्मृतिपछिका स्मृतिग्रन्थ नारीप्रति अनुदार बन्दै गएका देखिन्छन् । हामीले परम्परागत रूपमा मनाउँदै आएको दसैं पर्वमा पनि नारीशक्तिको पूजा गरिन्छ, अनि स्तुति गाइन्छ । तर तिनै देवीजस्ता नारीलाई भने तुच्छ ठान्ने गरिन्छ र यो नै धार्मिक परम्पराको सबैभन्दा विरोधाभासपूर्ण पक्ष हो ।

पूजा गरिने देवीहरूलाई हाम्रो धर्मशास्त्रमा विभिन्न प्रतीकका रूपमा बुझाइएको छ । नौवटा नारी स्वरूपलाई शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्रि, महागौरी र सिद्धिदात्री नामले चिन्ने गरिन्छ । शास्त्रमा शैलपुत्रीलाई पर्वतपुत्री पार्वती भनी बुझाइएको छ र यिनलाई शीतलताको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ भने ब्रह्मचारिणीलाई ब्रह्मचर्ययुक्त नारीका रूपमा मान्दै शुद्धता र ओजको प्रतीकका रूपमा लिइएको छ ।

चन्द्रघण्टालाई चन्द्रमाको सौन्दर्यका रूपमा अर्थात् सौन्दर्यको प्रतीकका रूपमा मानिएको छ भने कुष्माण्डालाई कुभिन्डोको रूपमा प्रस्तुत गर्दै वनस्पतिको प्रतीकका रूपमा लिइएको छ । स्कन्दमातालाई मातृस्वरूप नारीहरूको प्रतीकका रूपमा, कात्यायनीलाई तन्त्रमन्त्र र अन्य विभिन्न शक्तिको स्वरूप अर्थात् शक्तिको प्रतीकका रूपमा, कालरात्रिलाई तमोगुणकी प्रतीकका रूपमा, महागौरीलाई महान चरित्रयुक्त र आदर्श नारीको प्रतीकका रूपमा र सिद्धिदात्रीलाई हरेक किसिमका कार्यसिद्धिको प्रतीकका रूपमा वर्णन गरिएको छ । यसरी नारीलाई प्रकृति, शक्ति, सृष्टि, आदर्श, सिद्धि र सौन्दर्यको प्रतीकका रूपमा यहाँ जसरी व्याख्या गरिएको छ, यी वास्तवमा नारीभित्र लुकेर रहेका शाश्वत गुण नै हुन् । बरु यसलाई पारख गर्ने विवेक आजको समाजले गुमाएको छ ।

धर्मशास्त्रहरूमा यसरी नारीका गुणलाई चिन्ने, पर्गेल्ने र त्यसको सम्मान गर्ने गरिएको भए पनि ती केवल अलौकिक देवीहरूका हकमा मात्र व्याख्या गरिएको छ । शास्त्रले आममानिसमा केचाहिँ ज्ञान दिनसकेन भने देवीका रूपमा पुजिएका नारीहरूमा जेजस्ता गुणहरू छन्, शक्ति र क्षमता छन्, ती सबै आम नारीभित्र पनि लुकेको हुन्छ र उनीहरूलाई पनि त्यसैगरी सम्मान गर्नुपर्छ । ती शास्त्रले लौकिक संसारका नारीहरू कहिल्यै त्यस्तो हुनसक्दैनन् भन्ने अनुभूत गराउनका लागि देवीहरूको चित्रण नै स्वैरकाल्पनिक रूपमा गरिदिएका छन् । ती पुजिने वस्तुका रूपमा अतिमानवीय गुणहरू थुपारेर व्यावहारिक मानिसभन्दा माथि उठाएकाले ती नारीभन्दा पनि देवीका रूपमा वर्णित भएका देखिन्छन् ।

पौराणिक नारीदेखि आजका उत्तरआधुनिक नारीसम्म आइपुग्दाको मानव इतिहासलाई हेर्दा आजपर्यन्त नेपाली नारीले थुप्रै शारीरिक र मानसिक कहर काटेका छन् । अनमेल विवाह, बालविवाह, बहुविवाह, पतिव्रता, सतीप्रथा, छाउपडी प्रथाजस्ता धेरै शोषणयुक्त प्रथाको सिकार भएर नारीको जीवन कष्टकर र पीडादायी बनेको कुरा इतिहासमा उल्लेख छ । यस्ता प्रथा वा चलनको स्थापना गर्ने र यसलाई बढावा दिने काम प्रारम्भमा पुरुषले नै गरेका हुन् ।

पितृसत्ताको आडमा पुरुष वर्गमा बढ्दै गएको अहम् र नारी–पुरुषका बीचमा समतामूलक व्यवहारको अभावमा समाजमा नारी–पुरुषको सम्बन्ध दिन–प्रतिदिन खुकुलो बन्दै गएको छ । यसरी युगौँदेखि जरा गाडेर बसेको पितृसत्तावादी समाजका विभेदको अन्त्य र नारी स्वतन्त्रता र अधिकारको कुरा गर्नेलाई नारीवादी आरोप लगाएर आग्रही आँखाले हेर्ने गरेको पनि पाइन्छ । पछिल्लो समय नारीमाथि हुने शोषण र अत्याचारले हिंसात्मक रूप लिँदै गएको छ ।

आजको बदलिँदो परिस्थितिमा सचेत नारीहरू अब चुपचाप लागेर बस्ने अवस्था छैन । पितृसत्ताले निर्माण गरेका आदर्शले नारीको जीवनमा आँसु र सन्ताप बाहेक अरू केही दिँदैन । प्राचीनकालमा नारी जसरी शक्तिशाली, विवेकी र बौद्धिक मानवका रूपमा परिचित थिए, त्यही रूपमा फेरि आफ्नो अस्तित्व र क्षमता प्रतिस्थापन गर्ने बेला आएको छ । अब नारीलाई हेर्ने सामाजिक दृष्टिकोण र नारीप्रति पुरुषले गर्ने व्यवहारमा परिवर्तन आउनु जरुरी छ ।

दसैँ पर्वमा पाठ गरिने दुर्गा सप्तशतीमा दुर्गादेवीको उद्घोषले नारीशक्तिलाई उजागर गरेको छ, जसमा भनिएको छ— यो मां जयति सङ्ग्रामे, समे भर्ता भविष्यति । अर्थात् जसले मलाई यस युद्धमा परास्त गर्न सक्छ, म त्यसैलाई पति स्वीकार गर्नेछु । यसरी आफूलाई पराजित गर्नसक्ने सामथ्र्य भएको पुरुषसँग मात्र विवाह गर्ने प्रतिज्ञा गरेकी देवीले त्यस्तो किसिमको शक्तिशाली पुरुष कतै पनि नभेटेपछि विवाह नै नगरेको सन्दर्भलाई दुर्गा सप्तशती (चण्डी) मा उल्लेख गरिएको छ ।

यस्ता पाठहरू कर्मकाण्डी पूजामा मात्र सीमित भएकाले र आमनारीको पहुँचबाट टाढा राखिएकाले पनि नारी स्वयम् आफ्नै शक्ति र सामथ्र्यबाट अनभिज्ञ रहन पुगेका हुन् । समाजमा हुने विभिन्न प्रकारका हिंसालाई रोक्न र सभ्य, सुसंस्कृत समाज निर्माण गर्न पनि नारी शक्तिशाली हुन र दुर्गा सप्तशतीमा वर्णन गरिएको दुर्गाजस्तै बन्नु आवश्यक छ ।