आजको सन्दर्भमा गान्धी

‘गान्धीजी साँच्चै बुझ्नै नसकिने मानिस हुनुहुन्छ । आधुनिक मनुष्यका निम्ति उनको बोली–वचन, रहन–सहन दुरुह छ । तर फेरि जोसुकै उपर उनको अद्वितीयता र महानताको छाप परिछाड्छ । भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसले उनको नेतृत्व सहर्ष स्वीकार गरेको छ । उनलाई हामीले सारा अधिकार दिएका छौं । उनका पिठ्युँ पछाडि हाम्राबीच टिकाटिप्पणी चलिरहन्छ । उनका उट्पट्याङ बानी–व्यहोरा र बोलचाल समेतले हामीलाई चिन्तित बनाउँछ । स्वाधीन भारतमा उनका यस्ता झक्की क्रियाकलापलाई प्रोत्साहित गर्न सकिँदैन भनेर मजाकिया शैलीमा भए पनि हामी आपसमा कुरा गरिरहन्छौं ।’

अहिले पढ्दा पनि नेहरूको उक्त टिप्पणी कठोर प्रतित हुन्छ । अझ १९३६ मा यो वक्तव्य कस्तो देखियो होला । त्यसपछि पनि थप १२ वर्ष गान्धी र नेहरूले सँगै काम गरे । उनीहरूका बीच अनेकानेक मतभेद थिए । स्वाधीनताको पूर्वसन्ध्यामा गान्धी र नेहरूका बीच भावी भारतको तस्बीरलाई लिएर पत्राचार भएको थियो । दुवैमा पटक्कै मतैक्य थिएन । तर पनि नेहरूसँग गान्धीको विकल्प थिएन । भारतीय जनतामा गान्धीका उपर अद्भुत पत्यार थियो । गान्धीका काँधमा उक्लिएर नेहरू विख्यात राजनेता भएका थिए ।

नेहरू बाहेक पनि अनेक प्रबुद्धजनले गान्धीलाई आधुनिक युगका निम्ति सर्वथा अनुपयुक्त प्राणी भनेर चित्रण गरेका थिए । एम.एन. राय र डा. अम्बेदकरले पनि । आज पनि गान्धीलाई परम्परावादी र प्रतिगामी भन्ने बुद्धिजीवीहरूको प्रभुत्व छ । गान्धीको देहान्तपछि नेहरू स्वाधीन भारतका एकमात्र नेता भए । प्रधानमन्त्री नेहरू भारतका प्रमुख कार्यकारी त छँदै थिएँ, उनको सोच र सपनाका पछाडि प्रारम्भिक दशकहरूमा सिंगो भारत समर्पित थियो । नेहरूको बौद्धिक र चमत्कारिक व्यक्तित्वले युरोप र अमेरिकालाई समेत मुग्ध बनाएको थियो । नेहरूले गर्दा नै गान्धी भारतको ‘राष्ट्रपिता’का रूपमा अझै पुज्य छन् । गान्धीको देवत्वकरण भएको छ ।

देवत्वकरण वा राक्षसीकरण दुवैले मनुष्यसँग अन्याय गर्छ । गान्धीले गरेको र भनेको कुरा कहाँ गर्न सकिन्छ र ? उनी त भगवान थिए जस्ता कुरा हुनथाले । भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसले गान्धीलाई पुज्य बनाएर उनको क्रान्तिकारी उत्तराधिकारीलाई धुमिल बनायो । नेपालमा पनि गान्धी एक असल तर निरीह, दुर्बल र अप्रासंगिक छवि भएका मानिस छन् । उनको सम्झना तुलसी मेहरसँग अविञ्छिन्न रूपमा गाँसिएको छ ।

आफ्ना जीवनकालमा नेहरू अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा बुद्धिजीवीहरूका नायक थिए । गान्धीले समकालीन बुद्धिजीवीहरूबाट ज्यादात्तर उपहासमात्र प्राप्त गरे । तर यताका वर्षहरूको बौद्धिक विमर्शको अवलोकन गर्दा एउटा आश्यर्चजनक तथ्य अगाडि आउँछ । नेहरूको वैचारिक अवदान विस्मृतप्राय: छ । गान्धीका ‘उट्पट्याङ’ कुराहरूले नित्य नयाँ पालुवा फेर्दैछन् । पश्चिमका अत्यन्त मेघावी प्राज्ञहरूले गान्धीलाई आफ्नो शोध–विषय बनाएका छन् । भारतीय बौद्धिक जगतले पनि ढिलो भए पनि गान्धीको महनीयतालाई स्वीकार गरेको छ । नित्य गान्धीको पुनव्र्याख्या भइरहेको छ । यस्ता पुनव्र्याख्याले गान्धीलाई उत्तर–आधुनिक चिन्तनसँग जोडेको छ । लोयाड आई. रुडोल्फ र सुस्यानले आफ्नो पुस्तकलाई ‘दि पोष्ट मार्टन गान्धी’ भनेर नामकरण गरेका छन् ।

गान्धी निश्चय आज दुनियाँमा विश्व विजयी ठहरिएको आधुनिक सभ्यताका कडा आलोचक थिए । गान्धी यस पद्धतिलाई सभ्यताको संज्ञासमेत दिन तयार थिएनन् । गान्धी १९३० मा बेलायत पुगेका थिए । एक बेलायती पत्रकारले उनलाई आधुनिक सभ्यताबारे प्रश्न गरेका थिए । गान्धीको प्रस्ट उत्तर थियो– ‘यो एउटा मनचिन्ते परिकल्पना मात्र हो ।’ गान्धीको भनाइ थियो– आधुनिक मानिसलाई सभ्य भन्न गाह्रो छ ।

१९३० मा बेलायतको माटोमा उभिएर गान्धी के भन्न खोज्दै थिए ? गान्धीको भनाई प्रस्ट थियो– सडक, रेल, गाडी, पानीजहाज र हवाइजहाज हुँदैमा समाज सभ्य हुँदैन । मर्सिडिज गाडीले गर्ने काम उहिले वयलगाडीले गथ्र्यो । पानीजहाजको ठाउँमा युगौंदेखि डुंगा चलिरहेको हो । सभ्यता र प्राविधिक विकास एक–अर्काका पर्याय होइनन् । सभ्यता मानवता र नैतिकताको विस्तार हो । भौतिक समृद्धि चाहिन्छ, तर त्यो त्यसपछि आउने कुरा हो । स्वाधीन भारतमा गान्धीको उत्तराधिकारलाई लिएर जयप्रकाश नारायण र डा. लोहियाले जवाहरलाल नेहरूलाई चुनौती दिएका थिए । भारतका नव–गान्धीवादीहरूले जयप्रकाश र लोहियाबाट प्रेरणा लिएर आफ्नो भाष्य अगाडि सारेका छन् ।

विश्वमा यस समय प्रकृति र पर्यावरणप्रति बढ्दो चिन्ता छ । पृथ्वीले थेग्ने विकास हुनुपर्छ भन्ने कुरा सर्वत्र सुनिन्छ । दिगो विकास विचारधाराको केन्द्रमा गान्धी छन् । युरोपको हरित आन्दोलनले गान्धीको प्रेरणा स्वीकारेको छ । मार्टिन लुथर किङ जुनियरले अमेरिकामा गान्धीको नाम लिएर काला जातिको अधिकारको संघर्ष चलाए । नेल्सन मन्डेलामा विश्वले गान्धीको प्रतिरूप देख्यो । दलाई लामा आज पनि जहाँ जान्छन्, त्यहाँ गान्धीको झझल्को दिन्छन् । उन्मक्त उपभोक्तावादको अन्धताले पृथ्वी पिल्सिएकी छन् । गान्धी मनसा, वाचा र कर्मणा यस प्रवृत्तिको विरोधमा थिए ।

बीपी कोइरालाले आफ्ना आत्मकथ्यमा गान्धीलाई बारम्बार सम्झनुभएको छ । भोला चटर्जी र तीर्थङ्कर मुखर्जीलाई दिइएको आखिरी अन्तर्वार्ताहरूमा आफू फेरि गान्धीका समिप पुगेको घोषणा गर्नुभएको छ । गान्धी–माक्र्स र गान्धी मेरो वैचारिक यात्राको रेखाचित्र हो भन्नुभएको छ । बीपी कोइरालाको वैचारिक–यात्रा–वृत्त उहाँको एकांकी अनुभव होइन । बीपी भारतमा रहँदा कुनै समय कांग्रेस सोसलिस्ट पार्टीसँग सम्बद्ध हुनुहुन्थ्यो । त्यस पार्टी नेतृत्वका लगभग सबै ‘कट्टर माक्र्सवादी’ थिए । तर गान्धीको मृत्यु भएको २५ वर्ष नबित्दै सबै गान्धीतर्फ आकृष्ट भए ।

गान्धीलाई कुनै एक पत्रकारले उहिल्यै सोधेको थियो– ‘भारत बेलायतजस्तो कहिले बन्ला ?’ गान्धीको जवाफ स्पष्ट थियो– ‘भारतले बेलायत बन्ने सपना हेर्नु हुँदैन । त्यो दुस्वप्न मात्र हुनेछ । भारत लगायत अनेकानेक मुलुकको शोषणमा सानो बेलायतको विलास–वैभव आधारित छ । भारत जस्तो विशाल देशले आजको युगमा कसको शोषण गर्ने ?’ गान्धीले यतिमात्र भनेनन्, थपे– ‘यदि कुनै चमत्कारले भारत बेलायतजस्तो बनिहाल्यो भने पनि त्योभन्दा दुर्भाग्यपूर्ण अर्को हुन सक्दैन । बेलायतको जीवनशैलीलाई अनुकरणीय मान्न सकिँदैन । बेलायतले भौतिक वस्तु बटुल्नु र भोग गर्नुलाई सफलता ठानेको छ । मनुष्यको सफलता त्यो हुँदै होइन । मनुष्य आफूलाई चिन्न जन्मिएको हो ।’

आधुनिकतावादीमध्ये माक्र्सवादीलाई गान्धी सधैं तिरस्करणीय रहे । त्यसका अनेकन कारण थिए । गान्धी हिंसालाई हरेक हालमा त्याज्य, निन्दनीय र प्रत्युत्पादक सम्झिन्थे । हिंसा भनेको क्रान्तिको सँुडेनी हो भन्ने कम्युनिस्टका निम्ति गान्धी क्रान्ति–विरोधी नेता थिए । रामराज्य चाहने गान्धी प्रतिक्रियावादी थिए । गान्धी बातैपिच्छे सार्वभौम नैतिकता उड्कन्थे । गान्धीलाई वर्ग–संघर्षमा विश्वास थिएन । यो पनि क्रान्तिकारी कम्युनिस्टहरूका निम्ति आपत्तिजनक थियो । सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण कुरो अझ अर्को थियो– विकास भनेको के हो ?

पुराना माक्र्सवादी पुँजीवादी क्रान्ति सम्पन्न भएपछि मात्र समाजवादको प्रादुर्भाव हुन्छ भन्छन् । त्यति मात्र होइन, माक्र्सवादीहरू पश्चिमी सभ्यतालाई मानव जातिको श्रेष्ठत्तम उपलब्धिका रूपमा लिन्छन् । माक्र्सले स्वयम् कम्युनिस्ट घोषणापत्रमा तथाकथित सभ्यता भनेर पुँजीवादी सभ्यतालाई सम्बोधन गरेका थिए, यो अर्कै कुरो हो । त्यो अहिले पनि माक्र्सवादीलाई सम्झना छैन । गान्धी हाकाहाकी पश्चिमी सभ्यतालाई पापमूलक भन्थे । पुँजीवादी त त्यसको एउटा सानो उपपत्तिमात्र हो ।

माक्र्सवादीलाई गान्धीसँग अर्को आपत्ति थियो । माक्र्सवादका अनुसार कम्युनिस्टहरूले क्रान्तिको लगातार तयारी गर्नुपर्छ । निश्चित ऐतिहासिक घडीमा कम्युनिस्टले अगाडि बढेर राजसत्तामा कब्जा गर्नुपर्छ । दिव्य दस हजार वर्षमा त्रिपुरासुरका तीन पुर जोडिन्छन् । ती तीन पुर नजोडिँदासम्म दानवीय राज्यको विनाश सम्भव छैन । लेनिनले ‘वामपन्थी साम्यवाद एक बालरोग’ भन्ने कृतिमा क्रान्तिका पूर्वसर्तहरूको यस्तै चर्चा गरेका छन् । कम्युनिस्ट क्रान्तिको पूर्वसर्तका साथ निश्चित दिनको प्रतीक्षामा अक्सर अलमलिएका छन् ।

गान्धीलाई त्यस्तो कुनै दिव्य रथ वा घडीको प्रतीक्षा थिएन । अफ्रिकाको मारिट्जवर्ग भन्ने सहरमा त्यस अँध्यारो रातमा रेलबाट घोक्राइएका दिनदेखि उनी निरन्तर युद्धरत रहे । यस युद्धका दुइटा आयाम थिए । गान्धीको आत्मकथामा यी दुवै आयामको अविकल तस्बीर छ ।

मारिट्जवर्गको घटनाको सविस्तार वर्णन छ, आत्मकथामा । फस्ट क्लासको टिकट हुँदाहुँदै दक्षिण अफ्रिकाका नश्लवादी कानुनले उनलाई गाडीबाट घोक्र्याएको थियो । उनी भन्छन्– ‘पहिले त म डरले किंकर्तव्यविमुढ भएँ । पोकोपन्तुरो बोकेर घर फर्कौं भन्ने आयो । छेउछाउका छरिएका सामान टिप्ने आँट पनि भएन । भयंकर जाडो थियो । ओभरकोट थियो, तर त्यो एकातिर फ्याँकिएको थियो । त्यो ओभरकोट ओढ्ने आँट पनि भएन । गोराले फेरि गोद्छ कि भन्ने त्रास थियो । सिंगो रात थरथर काँपेरै काटेंँ ।’

बिहानपख हुँदा–नहुँदा उनमा एउटा अठोट उदायो । बरु मर्छु, तर लड्छु भन्ने । एकातिर उनले आफ्नो कायरतासँग लड्नुपरेको थियो । अर्कोतिर साम्राज्यवादीको नश्लभेदी कानुन थियो । गान्धीलाई हृदय परिवर्तनको अनुभव भयो– पहिले आफूलाई जित अनि अरूलाई जितौला । परिवर्तन गर्नुभन्दा अघि आफूमा परिवर्तन गर ।

आलोचकहरूले गान्धीलाई टाटा र बिड्लाको हृदय परिवर्तन गर्ने निष्फल प्रयास गरेकोमा मजाक उडाउँथे । गान्धी निश्चय त्यसो गर्थे । गान्धीको मृत्युसमेत पनि बिड्ला भवनमा भयो । तर वर्षमा दस दिन बिड्लाकहाँ बसे भने दस महिना दलित र पीडितको बस्तीमा भेटिन्थे गान्धी । गान्धीले हजारौं भारतीयलाई सडकमा उतारे । डरपोक किसान र लुते मजदुरको हृदय परिवर्तन भएको थियो । महिलाको घुम्टो उघ्रेको थियो । जनसंख्याका हिसाबले त्यस प्रतिशतमा कुनै क्रान्तिमा जनता खास गरेर महिला उत्रिएका छैनन् ।

क्रान्तिकारीलाई गान्धीको ईश्वरसँगको लसपस मन पर्दैन । उनी दिनरात राम–राम भजन–पुजन गरिराख्थे । उनका विरोधी यसलाई पाखण्डका रूपमा हेर्थे । उनका सहयोगीहरू पनि शंकालु थिए । उनले एकदिन वाक्क भएर भन्नुपरेको थियो– रामप्रतिको मेरो निष्ठा म मरेको दिन थाहा होला । नभन्दै नाथुराम गोड्सेले गोली हान्दा उनको मुखबाट दुई शब्द निस्कियो– हे राम !

गान्धीको ईश्वर पाखण्ड हो कि भनेर नेहरू बाहेक अरू पनि थुप्रैले शंका गरेका छन् । गान्धीको कृतित्वलाई उनको आस्था र आस्तिकतासँग छुट्याउने प्रयास पनि भएको छ । तर त्यस्ता प्रयास फलोत्पादक होइनन् । बरु गान्धीले राम भनेर के भन्न खोजेका थिए ? राम भन्ने संज्ञा गान्धीले थालेका होइनन् । तुलसीदासले उत्तर–भारतमा रामलाई घर–घर पुर्‍याए । उनै तुलसीदासले रामको कथा थाल्नुअघि राम को हुन् त भनेर प्रश्न गरेका छन्– ‘एक राम अवधेश–कुमारा’ भनेर राम–विमर्श प्रारम्भ गरेका छन् । गान्धीको राम अझ अगाडि छन् । गान्धी प्रस्ट भन्थे, सत्य नै ईश्वर हो, सत्य नै राम हो ।

आफ्नो राजनीतिक जीवनको प्रारम्भमा गान्धीले ‘गड इज ट्रुथ’ भनेका थिए । उत्तराद्र्धमा यस्तो रहेन । उनले भन्न थाले– ‘ट्रुथ इज गड’ ।

गान्धीको राम–विमर्शका सन्दर्भमा गोपाराजु रामचन्द्र राव प्रासंगिक छन् । राव भारतमा गोराका नामले जानिन्छन् । उनी नास्तिक थिए । नास्तिक सभा स्थापना गरेका थिए । गान्धीवादी थिए । सर्वोदयका समर्थक थिए । गान्धी र उनका बीचमा भएको बहसलाई उनले पुस्तकका रूपमा छापेका छन् । गोरा गान्धी आश्रममा अतिथि भएर गइरहन्थे । गान्धीले उनलाई इच्छा भोजनको व्यवस्था मिलाउँथे ।

गीतामा ‘विद्या विनय सम्पन्न ब्राह्मण सम्पन्न...’ भन्ने प्रसिद्ध श्लोक छ । त्यसै परम्परामा गान्धी भन्थे– आफ्ना अगाडिका मानिसमा ईश्वर नदेख्ने मनुवाले जंगलमा कुन ईश्वर भेट्ला ? गान्धी ईश्वरलाई भेट्न सार्वजनिक जीवनमा उत्रिएका थिए ।

गान्धी झन्डै पचास वर्ष सार्वजनिक जीवनमा सक्रिय रहे । उनी हिजोको कुरामा आज अडिग रहँदैन थिए । उनी ढुक्क भन्थे– म सधैं केही न केही सिक्दैछु । जीवन प्रारम्भिक वर्षमा उनका व्यक्तित्वमा अनेकन आपत्तिजनक बोली–व्यवहार देखिएका छन् । दक्षिण अफ्रिकाको जेलमा बस्दा उनले त्यहाँका अफ्रिकन कैदीप्रति अपमानजनक भाषा प्रयोग गरेका चिठ्ठीहरू भेटिएका छन् । बुढेसकालमा उनी आफ्ना नातिनी भन्न मिल्ने तरुनी केटीहरूसँग नाङ्गै सुत्थे भन्ने जानकारी छ । गान्धीको राजनीतिक गतिविधि विवादास्पद छन् । भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसलाई आफ्ना इच्छा अनुसार चलाउन उनी जेसुकै पनि गर्न सक्छन् भन्ने एम. एन. राय, सुवास बोस र अम्बेदकरले लेखेका छन् । यी महानुभाव आफै स्वाधीनता आन्दोलनका दिग्गज थिए ।

गान्धी एक मनुष्य थिए । एउटा मानिसमा हुने यावत दुर्गुण उनमा थिए । तर उनी बाहिरियासँग भन्दा मर्मान्तक रूपमा आफूसँग लड्थे । उनको आत्मकथा र अन्य लेखनसमेत त्यस लडाइँको अविकल तस्बीर छ ।

गान्धी भारत विभाजनका विरोधी थिए । उनले अनेकनपटक भनेका थिए– मेरो लासका उपरमात्र भारतको विभाजन हुनसक्छ । तर आखिरी घडीमा टिक्न सकेनन् । भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसको कार्यसमितिले विभाजनको निर्णय गर्दा गान्धी त्यस बैठकमा सहभागी थिए । त्यहाँ उपस्थित धेरै लेखकले त्यस बैठकको परिघटनाको विवरण लेखेका छन् । डा. लोहियाको ‘भारत विभाजनका अपराधी’ भन्ने पुस्तकमा त्यसको मार्मिक वर्णन छ । लोहियाले गान्धीलाई पनि दोष दिएका छन् । गान्धीले पनि आत्मसमर्पण गरे भन्ने उनको आरोप छ ।

गान्धीको व्यक्तिगत मान्यता स्पष्ट थियो, धर्म कुनै पनि राष्ट्रको अस्मिता हुन सक्दैन । धार्मिक–जातीय भेदभावभन्दा खतरनाक कुरा अर्को केही हुँदैन । गान्धीले हिंसाको स्रोतलाई नजिकबाट अध्ययन गरेका थिए । हिटलर र मुसोलियनको बर्बरता देखेका थिए । चेतावनी दिएका थिए, ‘मानिसको एउटै पहिचान मनुष्यता हुन्छ, अर्को पहिचान नखोज ।’

भारत स्वाधीन भएको दिनमा गान्धी नुवाखोलीमा थिए । नुवाखोली आज बंगलादेशमा पर्छ । त्यतिबेलाको पाकिस्तानमा । दिल्लीमा आजादीको जलसा मनाइँदै थियो । गान्धी नुवाखोलीमा भट्किँदै थिए । त्यतिबेला रवीन्द्रनाथ टैगोर प्रसिद्ध कविता ‘तवे एकला चलो रे...’ उनको प्रिय गीत थियो । अन्तत: मुस्लिम हितको रक्षा गरेको अत्तो लगाएर एउटा हिन्दुले उनको हत्या गरे । यथार्थ अर्कै थियो । गान्धी नत हिन्दु थिए, न मुसलमान ।

प्रोफेसर आइन्सटाइनले गान्धीबारे एक विख्यात टिप्पणी गरेका छन् । नेहरूको अन्योलमा राजनीतिज्ञको शंका थियो । आइन्सटाइनको मूल्यांकनमा एक दार्शनिक–वैज्ञानिक प्रकट भएका छन् । आइन्सटाइन भन्छन्– ‘आउने पुस्ताले पक्कै पत्याउने छैन । हाड, मासु र रगतले बनेको देह लिएर यस्तो मानिस यो धर्तीमा एकदिन हिँड्याे होला भनेर आगामी पुस्ताले पत्याउने छैन ।’

जन्मोत्सवका दिन, दुई अक्टुबरका दिन गान्धीलाई पूजा गर्ने खाँचो छैन । बरु निन्दा गरे हुन्छ । निन्दा र पूजाको ओइरोमा मोहनदास करमचन्द गान्धी भन्ने मानिस हराउन सक्छन् । तर साँच्चै यही छरछिमेकमा डेढ सय वर्षअघि यस्तो मानिस जन्मिएको थियो भनेर सम्झनु र पत्याउनु गान्धीप्रति वास्तविक श्रद्धाञ्जली हुनेछ ।