सबैका मनमनका राजा

वीरेन्द्रको शालिनता र राष्ट्रप्रतिको त्याग र तपस्याले गर्दा सबै नेपालीको मनमनमा उहाँको अमिट छाप परेको कसैले नकार्न सक्दैन । देशभित्र मात्र नभई बाह्य जगतमा पनि उहाँको प्रशंसा भएको प्रशस्तै सुन्न र पढ्न पाइन्छ । विदुर नीतिमा भनिए अनुसार ‘एउटा व्यक्तिको आचरणले कुल कस्तो हो भन्ने बुझिन्छ, नेताको भाषणले देश कस्तो छ भन्ने बुझिन्छ’ भनेजस्तै उहाँको सबै आचरण, भाषण तथा सन्देश नेपाल र नेपालीको शिर कहिल्यै झुक्न नदिने खालको अभिव्यञ्जना थियो । उदाहरणका लागि पेरिस सम्मेलनमा अति कम विकसित राष्ट्रहरूको प्रतिनिधिको रूपमा व्यक्त भएको सन्देश, अमेरिकाको राजकीय भ्रमणमा ह्वाइट हाउसमा गरिएको सम्बोधन लगायत कैयौं उदाहरण लिन सकिन्छ ।

राजा वीरेन्द्रको राज्यारोहणका सुरुका दिनहरूबाट नै नेपालको राजनीतिले जटिल रूप लिएको थियो । क्षेत्रीय राजनीतिमा सन् १९७१ मा बंगलादेशको जन्म र १९७२ मा तत्कालीन अमेरिकाका राष्ट्रपति निक्सनको चीन भ्रमणबाट दक्षिण–पूर्वी एसियाको राजनीतिले एउटा नयाँ मोड लियो । फलस्वरूप चीन–भारतबीच रहेको नेपालको सामरिक महत्त्व विशेषगरी पश्चिमा शक्तिहरूका लागि बढ्दै गयो । यसले गर्दा राजा वीरेन्द्रलाई राज्य सञ्चालनमा सुरुका दिनहरूबाट नै छिमेकी र बाह्य शक्तिकेन्द्रहरूसँंग सन्तुलित रूपमा बढ्नुपर्ने चुनौती नै बन्यो । आन्तरिक रूपमा पञ्चायती व्यवस्थाका हस्ती मानिएका सूर्यबहादुर थापा लगायत अन्य नेताहरूबाट कालो टीका लगाएर इटुम्बहाल लगायत अन्य स्थानहरूमा भाषण गरेको यो पङ्क्तिकारले पनि विद्यार्थी छँदा सुनेकै हो । तर राजा वीरेन्द्रले सुरुका दिनबाट शासनकालको अन्तिम घडीसम्म पुग्दा जस्तोसुकै समस्यालाई पनि कत्ति पनि विचलित नभई नेपालको शान, मान एवं प्रतिष्ठा राख्नुभएकै थियो । फलस्वरूप राजा वीरेन्द्रलाई नेपाललाई हार्न नदिने एक सशक्त नेतृत्वको रूपमा लिन सकिन्छ ।

छिमेकीहरूसँंगको सम्बन्धमा राजा वीरेन्द्रले आफ्नो शासनका सुरुका दिनबाट नै सशक्त रूपमा अन्य देशहरूप्रति ससम्मान व्यवहार प्रकट गर्दै नेपालको राष्ट्रिय अखण्डता तथा सार्वभौमसत्ताको संरक्षण गरेको पाइन्छ । वास्तवमा देश सानो–ठूलो होला, धनी–गरिब होला, तर अन्तर्राष्ट्रिय मूल्य र मान्यतामा कोही पनि घटी–बढी हँुदैन भन्ने मान्यता राजा वीरेन्द्रमा देखिन्थ्यो ।

सम्पन्न राज्याभिषेकमा विभिन्न राष्ट्रका राष्ट्रप्रमुखहरूलाई विशेष पाहुनाको रूपमा आतिथ्य ग्रहण गर्न निमन्त्रणा पठाइएको थियो । यसै सन्दर्भमा तत्कालीन सिक्किमका राजा चोग्याललाई पनि निमन्त्रणा थियो । तर भारत सरकारले राजा चोग्याललाई नेपाल नजानु भन्दा पनि नेपाल आएको कुरा त्यतिबेलाका केही सञ्चार माध्यमबाट जानकारी भएको थियो । चोग्याल नेपाल आएपछि कुनै एक पक्षबाट राजा वीरेन्द्रलाई अप्रत्यक्ष रूपमा एक्लै नभेट्न खबर आयो । तर त्यसलाई बेवास्ता गर्दै उनले राजा चोग्यालसँंग गोप्य वार्ता गरे । यतिमात्र नभई राजा वीरेन्द्रबाट त्यतिबेला चीन, बेलायत, अमेरिका लगायत अन्य देशबाट आएका प्रतिनिधिहरूसंँग पनि राजा चोग्यालको इच्छा बमोजिम भेट गर्न सहयोग भएको थियो । यसबाट राजा वीरेन्द्रको सबैमा निर्भयसाथ समान व्यवहार गर्ने नेतृत्व भएको पुष्टि हुन्छ ।

चोग्यालको नेपाल भ्रमणपछि भारतलाई सिक्किमको समस्या अन्तर्राष्ट्रियकरण हुन्छ कि भन्ने चिन्ता देखिन्थ्यो । यसै कारण काजी लेन्डुप दोर्जेलाई राजाको विरुद्ध प्रयोग गरी आन्तरिक द्वन्द्व सिक्किममा भएको इतिहासले पुष्टि गर्छ । त्यसैबेला लेन्डुप दोर्जे बनारसमा निर्वासित नेपाली कांग्रेसका नेता बीपी कोइरालालाई भेटी नेपालमा पनि राजसंस्था हटाउन लाग्नुस् भन्दा बीपीले यसमा असमर्थता जनाउँदै नेपालमा राजा सहितको प्रजातन्त्र स्थापना गर्नेतर्फ लागेको इतिहासमा देखिन्छ । यसै अनुरूप २०३३ सालसम्म बीपी कोइरालाले राजा वीरेन्द्रको देश सञ्चालन गर्ने शैलीको निगरानी गरेको देखिन्छ ।

२०३३ सालमा राष्ट्रिय मेलमिलापको सिद्धान्त अनुरूप नेपाल आउन लागेका बीपीलाई तपाई यो अवस्थामा नेपाल नजानुहोस् । तपाईलाई देशद्रोहीको मुद्दा छ, राजा वीरेन्द्रले तपाईलाई मृत्युदण्ड दिन सक्छन् भन्दा बीपीले राजा वीरेन्द्रप्रति पूर्ण आस्था र भरोसासाथ त्यस्तो हुनै सक्दैन भनेका थिए । त्यतिमात्र हैन, बीपीले आफ्ना समर्थकहरूसँंग त्यसबेला भनेका थिए, ‘नेपालमा राजा सहितको प्रजातन्त्र स्थापना गर्ने दिशातर्फ राजा वीरेन्द्रसंँग मिलेर अघि बढ्न सकिने आधार उहाँको विगत ५ वर्षको शासन शैलीले देखाउँछ’ भनेका थिए ।

क्षेत्रीय मेलमिलाप र संयुक्त प्रयासमा क्षेत्रीय विकासको लागि सार्कको परिकल्पना राजा वीरेन्द्र लगायतबाट नै भएको थियो । भविष्यमा एसियाको भूराजनीतिमा नेपाल बाह्य शक्तिको क्रीडास्थल नबनोस् । दुबै उदीयमान छिमेकीहरूलाई आआफ्नै शैलीबाट समग्र विकास गर्ने नेपालको भूमिबाट बाधा–अड्चन नहोस् । र नेपालको समग्र विकासमा कहीं कतैबाट अवरोध नहोस् भनी नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषणा गरियोस् भन्ने प्रस्ताव राजा वीरेन्द्रबाट नै राखिएको थियो । अमेरिका, फ्रान्स, बेलायत, चीन लगायत ११६ राष्ट्रबाट समर्थन हुँदा पनि नेपालसंँग विशेष सम्बन्ध छ भन्ने छिमेकी देश भारतकै तत्कालीन नेतृत्वले त्यसमा समर्थन गर्न चाहेन । आन्तरिक रूपमा पनि २०४७ सालको संविधान लेखनका बेला राजा वीरेन्द्रले नेपालको शान्ति क्षेत्रको प्रस्ताव जीवितै राखौं भन्नुभएको थियो । यसमा तत्कालीन अन्तरिम प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईको सकारात्मक देखिए पनि नेपालको स्थिरता र शान्ति नचाहनेहरूबाट शान्ति क्षेत्रको प्रस्ताव जीवित राख्न दिइएन ।

अहिलेको अवस्थामा नेपालको भूराजनीतिक महत्त्व दुवै छिमेकी देश र बाह्य शक्तिकेन्द्रहरूको नजरमा पनि दिनानुदिन बढ्दै गएको देखिन्छ । नेपाल गणितीय रूपमा संघीयतामा गइसकेको अवस्थामा मेचीदेखि महाकाली र तराईदेखि हिमालसम्म एकै सूत्रमा बाँधिएर शान्ति र विकास होला कि नहोला भन्ने शंका गर्ने प्रशस्तै ठाउँ छन् । यस अवस्थामा भोलिका दिनमा नेपालले फेरि राजा वीरेन्द्रको सपना साकार पार्न नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषणा गरियोस् भनी संयुक्त राष्ट्र संघमा प्रस्ताव गर्नु नपर्ला भन्न सकिन्न ।

आजको नेपालको अवस्था हेर्दा संघीयताको नाममा एक नेपाली समुदाय अर्को समुदायसंँग मिसिनै नहुनेगरी फाटो हुने र गराउने काम भएको छ । दक्षिणको समथर भाग उत्तरको पहाडसँंग जोडिनै नहुने, गुरुङ, मगर, राई, लिम्बु, क्षत्री, बाहुन मिसिनै नहुने कस्तो संघीयता हो ? तसर्थ अबको नेतृत्वले राजा वीरेन्द्रले जस्तै उदार दिल र व्यवहारले सबैलाई समेटेर आन्तरिक राजनीतिक समस्याको समाधान गर्न सक्नुपर्छ । विदेश नीति र छिमेकीसँंगको व्यवहारमा पनि उहाँकै पाइला पछ्याउनु व्यावहारिक हुनेछ ।

धमला नेपाली सेनाका अवकाश प्राप्त उपरथी र राजा वीरेन्द्रका अङ्गरक्षक हुन् ।