इतिहास : १३३ वर्षअघिको वर्खान्त

इतिहाससम्बन्धी ज्ञानको तिर्खालु थिएँ, तर इतिहासको खोजी नै गरिहल्छु भन्ने सोच थिएन, न आँट नै थियो ।

एक सँँझ प्रा. पन्तको पुस्तकालय अवलोकन गर्ने मन भयो । उहाँले आफ्नो पुस्तकालयमा घुमाउनुभयो । मेरा आाखा भने उहाँका सङ्ग्रहमा रहेका हस्तलिखित सँमग्रीहरुमा बढि केन्द्रीत भयो । सोधें, “गुरु, यी हस्तलिखित सँमग्रीहरु हजुर कहाँ सङ्ग्रह गर्न कसरी सम्भव भयो ?”

“यी मेरा पूर्वजहरुले जम्मा गरिदिनुभएको हो बाबु”, उहाँले मायालु पाराले मेरो जिज्ञासँ मेटिदिनुभयो ।

उहाँको यो भनाईपछि झट्ट मेरा दिवंगत बुवा कप्तान आशबहादुर यक्सो लिम्बुको याद आयो । म सँनै छादा बुवा दिवंगत हुनुभएकोले कैयौं कुरा उहाँसँग सोधीखोजी गर्ने अवस्था पनि थिएन मसँग, न ती कुराको महत्व नै थियो त्यो बेलाको मेरा लागि ।

इतिहासकार तथा लोकसँहित्यकार शिवकुमार श्रेष्ठसँगको बाक्लो सँँनिध्यमा थिएं, कुनै बेला । उहाँको “लिम्बुवानको ऐतिहासिक अध्ययन” पढ्ने अवसर पाएपछि मैले उहाँसँग बाक्लो सङ्गत गर्न थालो । पछि उहाँका “किराती लोककथाहरु” र “किराती लोककथा सँगालो” छापिए ।

२०४२ सँल असोज १६ गते मेरा बुवाको देहावसँन भयो । उहाँको देहावसँनको केही वर्षपछि छापिएका ती पुस्तकका कतिपय लोककथामध्ये केहीको स्रोतका रुपमा ताप्लेजुङ, हाङपाङ निवासी क्याप्टेन खड्गेन्द्रसिंह आङबुहाङको नाम उल्लेखित छ । यसबाट मेरो बुवामा पनि सँास्कृतिक र ऐतिहासिक क्षेत्रका केही ज्ञानहरु थिएछ भन्ने मैले थाहा पाएं । किनकि त्यो बेला मेरो बुवा भन्दै जाने र खड्गेन्द्रसिंह आङबुहाङ टिप्दै जाने गरेको मैले देखेको थिएं । बुवाले भनेको लोककथा मेरो स्मृतिमा पनि ताजै रहेको थियो । ती लोककथा आङबुहाङले शिवकुमार सरलाई दिनुभएछ ।

यहाँ मेरै बुवाको एउटा अर्को प्रसङ्ग पनि उठाउन सँन्दर्भिक ठानें ।

मावोहाङ यक्सो लिम्बुहरुको वंशावली लेखन तथा प्रकाशन गर्ने तत्परता पनि उही क्याप्टेन खड्गेन्द्रसिंह आङबुहाङले देखाउनुभयो । उहाँले सम्पूर्णलाई तत्काल समेट्न नसके पनि हाङपाङका मूलकिपटिया सुब्बा शरणध्वज यक्सोको पुर्खा र सन्ततीको नामको एउटा हाँगा प्रकाशन गर्नुभयो । २०४६ सँलमा आइपुग्दा उहाँले केही खोजतलास गरेर पहिलेभन्दा केही वृहत यक्सो वंशावलीको प्रारुप तयार पारिदिनुभयो । त्यसको ११ वर्षपछि त्यो प्रारुपको फोटोकपि मेरो हातमा आइपुग्यो । त्यहाँ धनकुटा निवासी कप्तान आशबहादुर यक्सोसँग यो वंशावलीको मूल कागज छ भन्ने उल्लेख छ । वंशावलीको मूल कागज सुरक्षित राख्ने मेरो बुवा आशबहादुरको २०४२ सँलमै देहावसँन भइसकेकोले त्यो कागजको फोटोकपिसम्म देख्न पाए धन्य हुने थिएं, भन्ने खुल्दुली बोकेर समय कटाइरहेको थिएँ ।

इतिहासकार प्रा. पन्तको निजी पुस्तकालय अवलोकनपछि ममा अर्को छटपटि सुरु भयो । इतिहास र सँस्कृति विषयमा बुवाले बेलाबेला भन्नुभएको कुराको सम्झना आइरह्यो । बुवाको पुरानो बाकसमा जेजति कागज छन्, तिनीहरुलाई धनकुटाबाट काठमाडौं झिकाउने र एक एक गरेर अध्ययन गर्ने हतारो जागिहाल्यो । त्यसपछि आमाको हातबाट मैले पुराना र मैला कपडाले बेरिएका तीन पोका कागज प्राप्त गरो । ती कागजहरुको अध्ययनबाट मैले मभन्दामाथि ६ पुस्तादेखिका अनेक अनेक ऐतिहासिक तथ्यहरु फेला पारो । ती कागजपत्रले इतिहासमा लिम्बूहरुले पाएको किपट र भूमि ब्यवस्थापन, स्थानीय तहमा उनीहरुले पाएको न्याय फैसलाको अधिकार, उनीहरुले राज्यलाई तिरेको कर आदिका बारेमा ठूलो महत्व राख्छन् । यस्तै लिम्बूहरुमा प्रचलित विवाह र मृत्यू सँस्कारका मौलिक प्रचलन स्पष्ट हुने कागज समेत फेला परें ।

तीमध्ये यहाँ विक्रम सम्वत १९४२को एउटा कागजको सन्दर्भ उल्लेख गरिनेछ ।

यो कागजले मृत्यू सँस्कारका क्रममा लिम्बूहरुले अपनाउादै आएका सँमुहिक सहयोग र सद्भावको इतिहासमा ठूलो महत्व राख्छ । यो कागज मेरा बराजु भगिवन्तको छोराको मृत्यू भएको र ती मृतक ब्यक्तिको शुद्धाई कर्म अर्थात वर्खान्त गर्दा दाजुभाई र नातागोताबाट “सघाउनी” दिएको बही हो । लिम्बूहरुले यसलाई मातृभाषामा कतै “चम्याङ” र कतै “फासिङ याङ” भन्ने गरेका छन् । तर कागजमा खस नेपाली भाषाको शब्द “सघाउनी” नै उल्लेख गरिएको छ ।

कागजको ब्यहोरा

कागजको ब्यहोरा यस्तो छ:

सम्वत १९४२ सँलमा भगीवंद लिम्वुको छोराका पारषिमा सषाउनी तिञाको पाहि–

तपसील

कुटुंवपट्टि

श्री सुं बश्ने

सुवा पंचरुपके– रु. ५

षमलुंल बश्ने

आसन्द रु. ८ आना

सुवा धनवीरके –रु. ४ आना

जम गनांके –रु.२ आना

जैरुपसिंके –रु.१ आना

श्रीहांके –रु.२ आना

फौजितके– रु.२ आना

सुनिर्मलके –रु. २ आना

सुवा मेगदलके –रु. १ आना

हचारसिं –

सुवा जगदलके –रु. ४ आना

सुनमहांके –रु.४ आना

सुषवाल–रु. २ आना

धनदत्तके – रु.

लिषमानके – रु.

जसबहादुरके –रु. १

वसन्द जैसिके –रु८आना

सुवा धनराजके– रु.

धर्मधोजके – रु. १ आना

येरुहांके –रु. २ आना

सुवा धनवन्द

सिंके –रु. ४ आना

सुकुधालके –रु. १ आना

सुवा वचरासिंहके–रु.१ आना

नाथ सिंके –रु.४ आना

जिमदार भोटेके – १ कपडा

सुवनसिंह वलीके रु. १ आना

वशुपतिके–

फम्वादल लिम्बुके –रु. ८ आना

रनविर लिम्बुके – रु. ८ आना

आनन्दी लिम्बुनीके – रु. २ आना

दाजुभाईको –

अदलवाजके रु. ८ आना

चतुरधोजके –रु.

धनमुषिके–रु.

देउदत्त के–रु.

सुवा आनन्दवाजके–रु.

सँदरसिं के–रु.

उज्यालासिं के–रु. ४ आना

भगीधोजके–रु.

सुवा रुपधोजके–रु. ४ आना

सुवा जंगधोजके–रु. ४ आना

कजिमहाँके–रु.४ आना

सुवा जैन्दके–रु. २ आना

लालधोजके–रु. १ आना

सुवा कम्वरधोजके–रु. ४ आना

सुवा दलहाँके–रु. १ आना

सुवा हाँसनन्दके–रु. १ आना

फौदलके–रु. १ आना

हसदत्तके–रु. १ आना

क्रर्यक–रु. २ आना

यो कागजमा प्रयुक्त नेपाली भाषाका अक्षरहरुमध्ये कतिपय लिम्बू उच्चारणमा आधारित छन् । जस्तो कि “भगिवंद” यसको खास नेपाली उच्चारण भगिवन्त हो । यस कागजमा “पारषि” शब्द परेको छ । यो भनेको “बरखी” हो । अर्थात् वार्षिकी वा बर्खान्त । यस्तै “सषाउनी”को लेखिएको छ। यो भनेको “सघाउनी” हो । “तिञाको” भनेको “दिएको” हो भने “पाहि” भनेको चाहि “बही” हो ।

तत्कालिन आठराई थुमअन्तरगत रहेको र हाल ताप्लेजुङ जिल्लाको आठराई त्रिवेणी (सँविकको हाङपाङ गाविस)मा घटेको यो घटनासम्बन्धी यस कागजको शीर्ष भागमा लेखिएको वाक्यलाई सरल नेपाली भाषामा यसरी लेख्न सकिन्छ:

सम्वत १९४२ सँलमा भगीवन्त लिम्वुको छोराको वरखीमा सघाउनी दिएको बही–

लिम्बूहरुमा मर्दापर्दा एकापसमा सकेको नगद वा जिन्सी सहयोग गर्ने प्रचलन रहिआएको छ । विहेजस्तो खुसीयालीको समय होस वा मृत्यूजस्तो दु:खको समय, लिम्बूहरुले एकापसमा नगद वा जिन्सी सहयोग गर्ने प्रचलन अहिले पनि जीवित छ । यस लेखकले भेटेको कागजअनुसँर त्यो समयमा पनि सघाउनी दिने व्यक्ति र उसले दिएको सहयोगका बारेमा बहीखाता राख्ने चलन रहेछ भन्ने स्पष्ट हुन आएको छ ।

यस लेखकले पुर्खाहरुबाट सुरक्षित गरिएका कागजको अध्ययनका क्रममा आफ्ना थेवा अर्थात् हजुरबुवा सिंहबहादुर लिम्बूको २०१४ सँलमा देहान्त हुादा उनको वर्खान्तमा पनि सघाउनी उठेको बही फेला पार्‍यो । तर २०१४ सँलको बहीभन्दा १९४२ को बही निक्कै ब्यवस्थित देखियो । त्यो समयमा सघाउनी दिने कुटुम्ब र दाजुभाईको नाम छुट्टाछुट्टै राखेर कसले कति सहयोग गरेको रहेछ भन्ने उल्लेख गरिएको छ । यसबाट सघाउनीबारे जानकारी मात्र होइन आफ्ना कुटुम्ब र दाजुभाईको नाता वा वंश पहिल्याउन पनि निक्कै सजिलो हुन आउाछ ।

बहीखातामा कुटुम्बतिरबाट ३० र दाजुभाईतिरबाट १९ गरी ४९ जनाले सघाउनी दिएको उल्लेख छ । तीमध्ये कुटुम्बतिरका ४ जना र दाजुभाईतिर ७ जनाको नाममा कुनै पनि रकम उल्लेख छैन । तर कुटुम्बतिरका एक जना जिमदार भोटेले सघाउनीका रुपमा कपडा दिएको उल्लेख छ । यसलाई जिन्सी सघाउनीको रुपमा महत्वका सँथ हेर्न सकिन्छ ।

यी सबैबाट उठेको सघाउनीको रकम जोड्दा १२ रुपैयाा २१ पैसँ हुन आउाछ, तीमध्ये कुटुम्बतिरबाट मात्रै ९ रुपैयाा ९६ पैसँ सघाउनी उठेको छ ।

सघाउनी दिनेहरु

सघाउनी दिनेमध्ये सबैभन्दा बढि खाम्लालुङ बस्ने सुब्बा पञ्चरुपले दिएको देखिन्छ । उनले ५ रुपैयाँ सघाउनी दिएका छन् । यसबाट यी किपटिया लिम्बु सुब्बा निक्कै धनी थिए भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ । यस्तै उनी पछि धर्मध्वजले १ रुपैयाा सघाउनी दिएको देखिन्छ । पैसँको ठूलो मूल्य हुने त्यो समयमा सम्भवत: यिनी पनि धनी थिए ।

दाजुभाईतिरबाट चाहिा सबैभन्दा बढि अदलवाजले सघाउनी दिएको देखिन्छ । उनले ८ आना सघाउनी दिएका छन् । वंशावलीअनुसँर अदलवाज मृतकका बुवा भगिवन्तका माहिला काका हुन् ।

सघाउनी उठेको बहिमा लेख्ने तत्कालिन प्रचलनअनुसँर दाजुभाईमध्येमा पनि सबैभन्दा निकटको नाम सुरुमा उल्लेख छ । सुरुमा अदलवाज र त्यसपद्धि चतुरध्वजको नाम उल्लेख छ । उनीहरु दुवै भगिवन्तका हजुरबुवा श्रीवाजका माहिला र कान्छा छोरा हुन् ।

सघाउनी दिनेहरुमा गैर लिम्बूहरु पनि छन् । बडो मुस्किलले अक्षर पहिल्याउनु पर्ने पुरानो हस्तलिखित यो कागजमा सघाउनी दिनेमध्ये ४ जना गैरलिम्बू भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । उनीहरुमा बसन्द जैसी (बसन्त जैसी ?), जिमदार भोटे, सुवनसिंह वली (सुभानसिंह ओली ?) वशुपति (पशुपति ?) रहेका छन् । तीमध्ये यस लेखकसँग उपलब्ध तत्कालिन एक कागजअनुसँर वशुपति प्रसँईं” उल्लेख हुन आएअनुसँर त्यस बर्खान्तमा पशुपति प्रसँईं पनि सहभागी भएका अनुमान गर्न सकिन्छ । उनीहरु ४ जनालाई कुटुम्बतिर राखिएको छ । तीमध्ये बसन्त जैसीले ८ आना, जिमदार भोटेले कपडा, सुभानसिंह ओलीले १ आना सघाउनी दिएको देखिन्छ भने पशुपति प्रसँईंको नाम मात्र छ, उनले दिएको सघाउनी खुलेको छैन ।

किपटिया सुवांगीको विरासत

यस कागजमा कुटुम्बतिर सँत जनाको नाम किपटिया लिम्बूको रुपमा उनीहरुले पाएको दर्जा “सुब्बा” खुलाइएको छ । यस्तै दाजुभाईतिर पनि ७ जनाको नामअगाडी उनीहरुको दर्जा “सुब्बा” खुलाइएको छ ।

यसबाट यो वर्खान्तमा तत्कालिन लिम्बुवानका प्रतिष्ठीत लिम्बू सुब्बा ब्यक्तित्वहरुको उपस्थिति भएको र सघाउनी दिइएको स्पष्ट हुन आउाछ ।

यस कागजमा उल्लेख गरिएका भगिवन्तका मृतक छोरा सँनै (सम्भवत: १देखि २ वर्ष) उमेरमा वितेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । भगिवन्तले १९३२ सँल वैशाख सुदी १४ रोज ३ मा मेवाखोलाका सुब्बा सुभमानकी छोरी सुभहाङ्मासँग विवाह गर्दा लिम्बू सँस्कृतिअनुसँर सोतरित तिरेको बही पनि भेटिएको छ । त्यो बेला निक्कै ठूलो रकम अर्थात ९३ रुपैयाा १२ आना रकम उनले रीत तिरेको देखिन्छ ।

यसरी रीत तिरेर विहे गरेको समय भगिवन्त बालकै थिए । भगिवन्त जन्मेको सँल पत्ता लाग्ने एक कागज भेटिएको छ । हाङपाङका अर्का सुब्बा मंकहाङ लिम्बूसँग उनको मुद्दा परेको र भागबन्डा मिलाइएको उक्त कागज १९६६ कात्तिक २४ गते मंगलबार लेखिएको हो । भगिध्वज लिम्बू, धर्मराज लिम्बू र सुब्बा जसबहादुर लिम्बू सँक्षी रहेका उक्त कागजमा भगिवन्तको उमेर ४१ वर्ष उल्लेख छ । यसअनुसँर भगिवन्त १९२५ सँलमा जन्मेको पुष्टि हुन्छ । त्यसैले उनले विवाह बन्धनमा बााधिदा केवल ७ वर्षका थिए ।

यी अभिलेखहरुअनुसँर भगिवन्त १६–१७ वर्षकै उमेरमा बाबु बनेका थिए । तर उनको पहिलो सन्तान लामो समय जिवित रहन सकेन ।

मेरा हजुरबुवा सिंहबहादुर २०१४ सँलमा बितेका र त्यो समय उनी ८० वर्षका थिए भन्ने यस लेखकले पाएको पारिवारिक जानकारीअनुसँर १९४४ सँलमा सिंहबहादुरको जन्म भएको हो । यसअनुसँर १९४२ सँलमा दिवंगत भगिवन्तका बालक छोरा सिंहबहादुरको दाजु हुन् ।

त्यो समयको ठूलो रकम रीत तिरेर बालकैमा विवाह बन्धनमा बााधिएका भगिवन्तले बाल्यकालमै बितेको छोराको बर्खान्त रवाफपूर्ण ढङ्गले किन गरे त ? प्रश्न आउाछ, यो रवाफमा उनको हैसियत थियो कि बाध्यता ?

वंशावलीअनुसँर भगिवन्त हाङपाङका किपटिया सुब्बा श्रीवाजका जेठा छोरा फौदलतर्फका नाती हुन् । श्रीवाज हाङपाङका किपटिया सुब्बामध्येका एक थिए । शेरबहादुर इङ्नाम र भगिराज इङ्नामद्वारा लिखित “तेह्रथुम जिल्लामा सुब्बाङ्गी प्रथा” (२०७०:९०–)मा प्रकाशित तेह्रथुम आठराई क्षेत्रका ३८ जना लिम्बू सुब्बा तथा कर्ताहरुको नाममा जारी एक लालमोहर छापिएको छ । विक्रम सम्वत १८९४ माघ सुदी ७ रोज ५मा तत्कालिन राजा राजेन्द्रविक्रम शाहद्वारा जारी उक्त लालमोहरमा सम्वोधन गरिएका आठराई क्षेत्रका ३८ जना लिम्बू सुब्बामध्ये एक जना श्रीवाजको नाम पनि उल्लेख छ ।

श्रीवाज १९१९ सम्म सक्रिय रहेको कागज यस लेखकसँग सुरक्षित रहेको छ । तर उनको जेठा छोरा अर्थात भगिवन्तका बाबु फौदल भने सक्रिय भएको कागज त्यति पाइएको छैन । तर फौदलका भाईहरु अदलवाज र चतुरध्वज चाहिा सुब्बाकै हैसियतमा सक्रिय भएका कागज पाइएका छन् । लिम्बू परम्पराअनुसँर जेठा छोरातिर सुवांगी सर्ने गथ्र्यो । तर कारणवश अर्का छोरामा पनि सुवांगी सर्ने गरेको यी कागजहरुबाट देखियो ।

काकातिर सुवांगी सरे पनि भगिवन्त भने सुब्बापछि पाइने दर्जा “कर्ता” मा रहेर हाङपाङको किपट सम्हालेको प्रशस्त कागजपत्र यस लेखकसँग सुरक्षित छ । यस्तो किपटिया विरासतका कारण पनि भगिवन्तले सँनै उमेरमा देहान्त भएका आफ्ना छोराको बर्खान्त वा शुद्धाई कार्य अत्यन्तै ब्यवस्थित र रवाफिलो ढङ्गले गरेका थिए भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।