काठमाडौँ — राज्यको निर्माण, नेपालको विकास, दुई ठूला मुलुकबीच रहेका कारण यहााको भूराजनीतिबारे लामो समयदेखि बहस हुँदै आइरहेको छ । राणाकाल, पञ्चायत र बहुदल हुँदै लोकतान्त्रिक प्रणालीसम्म आइपुग्दा नेपाल र यसको विदेश सम्बन्धमा पनि धेरै उतार–चढाव आइसकेको छ ।
यी विषयहरूलाई लिएर नेपाल तथा एसियाली अध्ययन केन्द्र (सिनास) का कार्यकारी निर्देशक मृगेन्द्रबहादुर कार्कीसँग कान्तिपुरका लागि दुर्गा खनाल, सुरेशराज न्यौपाने र जगदीश्वर पाण्डेले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश :
संसारभरका मान्छेलाई सबैभन्दा उद्वेलित र जोसिलो बनाउने विषय राष्ट्रियता वा राष्ट्रवाद रहेछ । म यो देशको, म यो इतिहासको, म यो विरासतको तथा म त्यो सन्तानको रक्षक भन्ने हुँदो रहेछ । यो पृष्ठभूमिमा तपाईंको विचारमा देश भनेको के हो र नेपाल भनेको के हो ?
देशविशेषको भूगोलमा फरक–फरक इतिहास जोडिएको हुन्छ । त्यस्तो इतिहास त्यस क्षेत्रको सम्पदा, वातावरण र वातावरणबाट निर्माण भएको दर्शनसँग जोडिएको हुन्छ । हामी जहाँ बस्छौं, सुरुमा यसको अहिलेको जस्तो राजनीतिक नक्सा थिएन । शास्त्रहरूमा भनिन्थ्यो, ‘जम्बुद्वीपे, भारतवर्षे, हिमवत्खण्डे, नेपाल देशे ।’ यसमा राजनीतिक भारत, राजनीतिक नेपाल, राजनीतिक चीन छैनन् । अहिले हामी जसलाई देश भन्छौं, त्यो एकातिर भूगोल हो; सँगसँगै त्यो भूगोल र मानव सभ्यतासँग जोडिएर जुन भावना निर्माण हुन्छ, त्यो हाम्रो भूगोलको विशेषता हो । हाम्रो सभ्यता किन विशेष छ भने, यो नदीको किनारमा निर्माण भएको होइन । हाम्रो सभ्यता हिमालबाट, पहाडबाट, ससाना नदीका संगमबाट तथा खोचबाट निर्माण भएको हो । यहाँ ज्ञान निर्माण भयो । त्यो ज्ञान ‘ग्याग्नेटिक प्लेन’ मा गएर एक किसिमले अभ्यासमा गयो । पहाडमा हामी बस्ने ठाउँ थिएन, मान्छेको जनसंख्या धेरै कम थियो । त्यो हिसाबले हामीसँग भएका गुरुकुल, तक्षशिला, नालन्दाजस्ता स्कुलको सम्मिश्रणमा हाम्रो देश निर्माण भएको हो । हामी कहिल्यै उपनिवेश भएनौं । एसियामा उपनिवेश नहुने तीनवटा देश छन् भनिन्छ— नेपाल, थाइल्यान्ड र जापान । नेपाली सेना संसारकै पुरानो सेना रहेको अमेरिकी अध्ययनमा उल्लेख छ । त्यसको मतलब, यो भूगोलमा यही स्थानमा जन्मेको मान्छेले शासन गर्दै आएको हो । ब्रिटिसहरूको संसारभरि नै घाम अस्ताउँदैन भनिने समयमा पनि उनीहरूले एउटा मात्र देशको आर्मीलाई छानेका थिए, नेपालको सेनालाई ।
एउटा डकुमेन्ट्री १९७५ डिसेम्बर २ को राति ११ देखि १२ बजेसम्म रेकर्ड आएको थियो, जुन बीबीसीमा पनि सार्वजनिक भइसकेको छ । तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति गेराल्ड फोर्डले चीन भ्रमण गर्दा त्यहाँका उपप्रधानमन्त्री देङ स्याओपिङबीचको छलफलमा सातवटा विषय नेपालसँग जोडिएका थिए । ‘सिक्किमलाई भारतले निलिसकेपछि अब दोस्रो लक्ष्य नेपाल हो ?’ भनेर फोर्डले प्रश्न गर्दा देङले ‘त्यो हाम्रो जानकारीमा छैन, नेपालसँगको सिमानासम्म हाम्रो पहुँच पुगेको छैन, हामीसँग नेपालको सीमित सम्पर्क छ तर पनि राम्रो सम्बन्ध छ’ भनेका छन् । देङलाई बीचमा रोकेर तत्कालीन अमेरिकी विदेशमन्त्री हेनरी किसिन्जरले ‘प्रेसर ?’ भनेर प्रश्न गर्दा देङको जवाफ छ— ‘नेपालका राजा, सरकार र नागरिक फरक छन् ।’ नेपालीहरू प्रतिरोध गर्न सक्छन्, अमेरिकाले पनि त्यसलाई ‘टेक केयर’ गर्नुपर्छ भन्ने भाव त्यहाँ देखिन्छ । र, फोर्ड ‘मेरा मित्र मार्किता मोस्ले मायट्यागलाई म नेपालको राजदूत बनाएर पठाउँछु’ भन्छन् । उनी सन् १९७६–७७ सम्म नेपालको राजदूत बनेको देखिन्छ । र, उनी एउटा विवाद परेपछि फर्किएका रहेछन् । यो हेर्दा सारमा नेपाल फरक र विशेष हो भन्ने देखिन्छ । मेरो बुझाइमा, पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेशले नेपाललाई एक किसिमले परिभाषित गर्यो । नेपालको विदेशनीति र रणनीतिलाई त्यहाँबाट लिएर आयौं । कुमालेले माटो नभईकन भाँडो बनाउन सक्दैन । त्यस बेलाका नेपालीको एउटा ‘सेन्टिमेन्ट’ थियो, जुन गोपाल वंशदेखि नै किरात, लिच्छवि, मल्ल सबैको पालामा निर्माण हुँदै आएको हो । त्यो सेन्टिमेन्ट नदीको किनारमा निर्माण नभएकाले हामीसँग देवी, कुलपूजाका कुरा छन्; समुदायसँग जोडिएर माटोसँगको कनेक्टिभिटीमा नेपालको राष्ट्रियताभन्दा पनि नेपाल देश र देशभक्तिको भावना त्यहाँ छ ।
हामीसँग गुरुकुल, तक्षशिला, नालन्दाजस्ता अध्ययन र अध्यापनको व्यवस्था थियो; पश्चिमाभन्दा हाम्रो सभ्यता र चेतना धेरै अगाडि थियो भने त्यो सभ्यताले मानव जीवनलाई सहज बनाउने आविष्कार किन गरेन होला ? मोबाइल, कम्प्युटर, जहाज लगायत मान्छेका लागि आवश्यक कुरा हाम्रो पूर्वीय सभ्यताले किन बनाएन होला ?
दर्शन भनेको ‘आइडियोलजिकल फ्रेम’ होइन । कोही मान्छे सुतेको थियो, भोलिपल्ट उठेन, मर्यो । सुरुको मान्छेलाई मृत्यु भन्ने पनि थाहा थिएन । मरेपछि मात्र मृत्यु भन्ने थाहा पायो । मृत्यु संस्कारमा त्यहाँको भूगोलमा जे–जे पाइन्छ त्यही प्रयोग गरियो । अघि मैले वातावरण भनें, त्यही वातावरणमा जोडिएर दर्शन भनें । पूर्वीय दर्शनमा सबैकुरा ‘म’ बाट सुरु भयो । पश्चिममा ‘म्याटर’ (विषयवस्तु) के हो भनेर सुरुआत भयो । म्याटरबाट सृजना भयो । ‘म’ बाट म्याटरमा जोडिएको सिद्धान्त र दर्शन नै फरक भयो । हामीले अघि बढ्ने बाटो नै फरक रह्यो । ‘डिपार्टिङ फिलोसफी’ फरक भएको हुँदा अंग्रेजीमा मनको ट्रान्सलेसन छैन ।
हाम्रो शैली र पश्चिमाको शैली नै फरक रह्यो । हाम्रोचाहिँ ‘म’ भन्ने मान्छे कहाँबाट आयो, म को हुँ, म यहाँ किन छु भन्ने भयो । त्यस बेला यहाँ समृद्धि थियो, पुर्खाले त्यसैमा आफूलाई जोडेर हेरे । तर पश्चिममा एक खालको विकटता थियो । अहिले पनि पश्चिमा मुलुकमा बढी हिउँ पर्छ । उनीहरूले मान्छेको सुविधाका लागि म्याटरसँग जोडेर आविष्कार गरे । हिन्दुइजम, बुद्धिजम, कन्फ्युसिइजम, ताओइजम, क्रिस्चियानिटी पनि यहाँबाट गएर पश्चिमतिर विकास भए । हामी एक खालको वर्ल्ड भ्युको स्टफ, जुन म्याटरसँग होइन अध्यात्मसँग जोडिएको छ, त्यतैतिर गयौं । चीन र भारतमा अहिले त्यसैलाई पर्गेल्ने प्रयास भइरहेको देखिन्छ । चीनमा राष्ट्रपति सी चिनफिङले सन् २०१९ मै एउटा सम्मेलनमा ‘डाइलग अफ एसियन सिभिलाइजेसन’ भन्नुभएको थियो । हाम्रा स्कुल र कलेजका विषयवस्तु हाम्रो दर्शनमा आधारित हुनुपर्यो भन्ने सीको विचार हो । भारतमा मोदीले नयाँ शिक्षा नीति ल्याउनुभएको छ । जब भारत र चीन क्रमशः पाँचौं र दोस्रो ठूलो अर्थतन्त्र भए, अब उनीहरूले यी चीजहरूलाई आफूसँग जोडेर हेर्न थालेका छन् । यो कहीँ न कहीँ हाम्रो अर्थतन्त्रसँग पनि जोडिन्छजस्तो लागेको छ । हामीचाहिँ त्यसमा पछि छौं ।
नेपालका विद्वान्हरूले नै भन्दै आइरहेका छन् कि नेपाल अहिले भूराजनीतिक हिसाबले धेरै कमजोर अवस्थामा आइपुग्यो । राणा शासनदेखि पञ्चायतसम्म पनि नेपाल धेरै बलियो थियो । चन्द्रशमशेर र राजा महेन्द्रका पालामा पनि बलियो थियो तर अहिले कमजोर भयो भन्छन् । यस विषयमा तथ्यहरूले के भन्छन् ? पहिले बलियो थियो, अहिले कमजोर भएको हो ?
ऐतिहासिक रूपमा हेर्दा नेपालले दुई–तीनवटा चरण पार गरेजस्तो लाग्छ । पहिलो चरणबारे हामीले अघि भन्यौं । नेपाल बन्द थियो र विकट थियो । नेपाल सन् १९५० पछि मात्र खुला भएको हो । नेपालसम्बन्धी अंग्रेजीमा लेखिएको पहिलो लेख नेपाल–चीन युद्धसँग जोडिएको छ । चीनसँग लड्दा त्यस बेला हामीले ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनीसँग सहयोग माग्यौं, लड्ने बेला कर्णेल नुवाकोटमा गएर तीन साता बसे । उनले त्यहाँका जातजातिबारे बुझे र पहिलो किताब ‘एन अकाउन्ट अफ नेपोल’ लेखे । हामी को हौं भनेर हामीले भन्दा पहिले बाहिरका मान्छेले परिभाषित गरे । जब हामीले आधुनिक शिक्षाका लागि त्रिभुवन विश्वविद्यालयको सुरुआत गयौं, जुन सिद्धान्त हामीले पढायौं, त्यस बेला म दुई चरण देख्छु । एउटा समयमा सबैभन्दा धेरै अंग्रेजी जान्ने र राम्रो लेख्न सक्ने सबैभन्दा विद्वान् भनेर चिनिन्थे । अहिले अंग्रेजी जान्ने मात्र होइन, संस्कृत र यहाँका स्थानीय भाषा बुझ्ने तथा सभ्यता जोडेर नयाँ सिद्धान्त निर्माण गर्नेलाई राम्रो भन्ने चरणमा आइपुगेका छौं । र, सन् १९७० को दशकमा विशेष गरी राजनीतिशास्त्र र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा तथा भूराजनीतिलाई हेर्ने हो भने, लिओ ई रोजको ‘स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल’ किताबमा नेपाल कहिले दक्षिणतिर मिल्छ र उत्तरसँग झगडा गर्छ, कहिले उत्तरतिर मिल्छ र दक्षिणसँग झगडा गर्छ भनिएको छ । यसमा मेरो अलिकति विमति छ ।
राणा शासनको पालाका तथ्यहरूले के देखाउँछन् भने, नेपाल ब्रिटिसको दक्षिण एसियाको मित्र हो । दक्षिण एसियाका अरू मुलुक ब्रिटिसका लागि सब्जेक्ट (नागरिक) हुन् । मैले पाएको तथ्यका आधारमा भन्दा त, नेपाली नेताहरू त्यति बेला पनि ट्रेनमा फस्ट क्लासमा हिँड्न सक्थे रे, जुन भारतीयका लागि थिएन । दक्षिण अफ्रिकामा महात्मा गान्धीको त्यत्रो घटना नै भयो । भारतमा ब्रिटिस जाने रेस्टुराँमा नेपाली जान पाउथे, जबकि भारतीयलाई त्यस्तो व्यवस्था थिएन । भारतीयहरू त्यस बेला ब्रिटिसहरूका लागि सब्जेक्ट थिए, त्यसैले अनुमति थिएन । हामी त्यस बेला वीरताका लागि चिनिएका थियौं । भारतमा सम्भावित विद्रोहलाई कन्ट्रोलमा राख्न ब्रिटिसहरूलाई मित्र चाहिएको थियो । नेपालका राणाहरू ब्रिटिसहरूका स्थानीय साथी थिए । त्यही कारण राणाहरूले पनि ब्रिटिससँग सम्बन्ध विस्तार गरेका थिए । त्यसैले नेपालले भनेको बिक्थ्यो । सन् १८५७ मा भारतको विद्रोह दबाउन नेपाली सेना गयो । भीमबहादुर पाँडेले ‘त्यस बखतको नेपाल’ को भाग एकमा लेख्नुभए अनुसार, पहिलो विश्वयुद्धताका नेपालमा करबाट सवा १ करोड उठ्ने रहेछ । २ लाख नेपाली सेना त्यस बेला लडे । कति मरे, कति पेन्सन लिएर आए । त्यति बेला १३ करोड रुपैयाँ नेपालमा आयो, पहाडमा मात्र । त्यो पैसाले पहाडमा लाहुरे संस्कृतिको सुरुआत गर्यो, सबैभन्दा आलिसान जीवन लाहुरेहरूकै भयो । लाहुर अहिलेसम्म पनि गइरहेका छौं । खाडी मुलुक जान्छौं, जापान जान्छौं, काम गर्छौं र पैसा लिएर आउँछौं । तर, आफ्नो गाउँमा गएर काम गर्दैनौं । अनौपचारिक रूपमा भन्ने हो भने, नेपालीहरू निकै ठूलो संख्यामा फ्रेन्च आर्मीमा छन्, अमेरिकी सेनामा छन् । अहिले रुसी सेनामा पनि नेपाली छन् ।
मान्छेको व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई हामीले स्वीकार गर्नैपर्यो । तर एकातिर सर्भाइभल स्ट्राटेजी भन्यौं; राजनीतिक, कर्मचारीतन्त्र र शिक्षा क्षेत्रका प्राज्ञले पनि त्यसलाई प्रस्थानविन्दुको आधार मान्यौं; अर्कातिर नेपाल सानो छ पनि भन्यौं । नेपाल त्यस बेला बलियो भएको ब्रिटिसको साथी भएर मात्र होइन, युद्धमा नेपालीले ब्रिटिसलाई हराएका हुन् । एउटा युद्धमा हामी हारेका हौं, अरू युद्धमा त ब्रिटिसलाई सन्तुलनमा राख्यौं । चीनले पनि त्यो समय हामीलाई ‘पेनिट्रेट’ गरेको थिएन । चीनसँगको हाम्रो झगडा त तिब्बतका लागि मात्र भएको हो ।
भूबनोटका हिसाबले हामी आफैंमा समृद्ध छौं । हामी सबै कुरा उत्पादन गर्थ्यौं, प्रयोग गर्थ्यौं । बाहिरबाट ल्याउने कुरा धेरै थिएन । अहिले पो हाम्रो अर्थतन्त्रको आकारभन्दा बढी बाहिरबाट ल्याएर प्रयोग गरिरहेका छौं । हामी बाहिरबाट आएको रेमिट्यान्सले त बाँचेका छौं ।
पञ्चायतकाल, त्यसमा पनि महेन्द्रको शासनकाललाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
हाम्रो इतिहासको धरोहर लामो समयदेखि रहिआएको छ, त्यो राजा महेन्द्रका पालामा पनि रहेको देखिन्छ । अहिले बिग्रियो भने सही बाटोमा ल्याउन लामो समय लाग्छ । पञ्चायतकालमा हाम्रो चेतना अहिलेको जस्तो थिएन । भारत र चीन त्यत्ति धेरै धनी थिएनन् । पश्चिमा शक्तिहरूको अगाडि चीन र भारत केही पनि थिएनन् । चीनमा सत्ता कब्जा गरिसकेपछि माओले ‘अबचाहिँ हाम्रो प्रतिस्पर्धा अन्तिममा अमेरिकासँग हुन्छ’ भनेका थिए । त्यो प्रतिक्रियाका आधारमा हेर्दा, हाम्रो पहिलो द्विपक्षीय सम्बन्ध बेलायतसँग भयो, दोस्रो अमेरिकासँग भयो । अनि मात्र स्वतन्त्र भारतसँग कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भयो । अमेरिकाले नेपालमा आएर एक खालको सम्बन्ध अघि बढायो । हामीसँग हिजो ब्रिटिस डराउथे, किनभने हामीसँग क्षेत्रीय सहकार्य भएको हुँदा हामी शक्तिशाली थियौं । तर अहिले त्यो शक्ति छैन ।
आर्थिक र बौद्धिक परनिर्भरताका कारण हामीले आफ्नो शक्तिलाई कमजोर बनायौं । त्यो मात्र होइन, गरिब छौं, सानो मुलुक हो, हामी केही गर्न सक्दैनौं भन्ने न्यारेटिभ निर्माण भएको छ, जसका कारण अहिले प्लस टु पढेको विद्यार्थी नेपालमा बस्न चाहँदैन । हामीमा क्षमता छ, नेपालमै केही गर्न सक्छौं भन्ने न्यारेटिभचाहिँ निर्माण गर्न सकेनौं । यहाँनेर राजनीतिक दलहरू फेल भएजस्तो लाग्छ । बहुदलपछि जब राजनीतिक दलहरूको हातमा लगाम आयो, हामी विचारधाराको विन्दुमा आइपुग्यौं । एउटा राजनीतिक विचारधारा आउँदा एउटा राष्ट्रसँग टाँसिने र अर्को राजनीतिक विचारधारा आउँदा अर्को राष्ट्रसँग टाँसिने । अरू राष्ट्रले पनि राजनीतिक दर्शनकै आधारमा नेपालका राजनीतिक दलहरूबीच स्पेस र क्र्याक (दरार) निर्माण गरे । त्यसमै विदेशीले फाइदा देखेका हुँदा राजनीतिक अस्थिरता छ । त्यो क्र्याकमा हामीले शक्तिराष्ट्रलाई खेल्ने स्पेस दियौं ।
२००७ सालमा दिल्ली सम्झौता भयो । त्यस बेला राजा पनि दिल्लीमा, राणा पनि दिल्लीमा र कांग्रेस पनि दिल्लीमा थिए । त्यो त्रिपक्षीय सम्झौतामा के लेखिएको थियो भन्ने राजा त्रिभुवन, मातृका र बीपी तथा मोहनशमशेरलाई पनि थाहा थिएन । त्यस बेला पनि नेपालको राजनीतिमा भारतको जबरजस्त पकड थियो भन्ने देखिन्छ नि, होइन ?
कोत पर्वकै घटनाबाट हेर्दा हुन्छ । जब कोत पर्व भयो, राजा भागेर अहिलेको भारतीय दूतावास भएको स्थानमा पुगे । तर त्यस बेला ब्रिटिसहरूले ढोका खोलिदिएनन् र नेपालमा राणाहरू आए । २००७ सालमा भारतीयले ढोका खोलेर राजा त्रिभुवनलाई स्वागत गरेर लगे, नेपालमा प्रजातन्त्र आयो । हाम्रो भूबनोटको एक खालको बाध्यता छ । हाम्रो भारतसँग सम्बन्ध अलिकति फरक खालको पनि छ । र, हाम्रा बाध्यता पनि छन् । हामीले इतिहासदेखि विभिन्न कालखण्डमा बनाएका नक्सा छन् । जब हाम्रो समुद्रसँगको पहुँच गुम्यो, त्यसपछि हामी अझ बढी कमजोर भयौं । कुनै बेला टिस्टासम्म पुगेको इतिहास थियो । त्यो अवस्था रहिरहेको भए सागरसम्मै हाम्रो पहुँच रहिरहेको हुन्थ्यो । अहिले जसरी दुई मुलुकसँग मात्र छिमेकीको सम्बन्ध रही फरक रणनीति बनाएर फरक रूपमा बस्नुपर्ने अवस्थाबाट बाहिर जान्थ्यौं कि ? समुद्रसम्म पहुँच नहुँदा हामी मित्रराष्ट्रहरूको एक खालको नीतिमा पर्नुपर्ने अवस्था आएको होजस्तो लाग्छ ।
नेपालले ‘स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल’ बनाउनुपर्नेछ, नेपाल पेन्डुलमका रूपमा घुमिरहनुपर्ने अवस्थामा छ भन्ने कुरा आएका छन् । यसमा तपाईंको टिप्पणी के छ ?
नेपालको मानवशास्त्रको इतिहास हेर्दा, नेपालीले प्रतिरोध गरेपछि पश्चिमासँग एक खालको जिज्ञासा जाग्यो रे । कसरी उनीहरूसँग यो खालको देशभक्ति र सैन्य क्षमता निर्माण भयो भनी अध्ययन गर्न पश्चिमाहरू नेपाल प्रवेश गरे । २००७ सालमा राणा शासन ढलेपछि मात्र विदेशीका लागि नेपाल खुला भयो । खुला हुँदै गएपछि जब पश्चिमाहरू नेपालमा आउन थाले, उनीहरूले विभिन्न सिद्धान्त निर्माण गरे । त्यस क्रममा नेपालका सन्दर्भमा लिओ ई रोजले ‘स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल’ भनेर लेखे । तिमीहरू उत्तर वा दक्षिणसँग मिल्नुपर्यो भने । ऐतिहासिक तथ्यहरूले चाहिँ त्यसलाई सहयोग गरेको मैले पाइनँ । त्यसमा मेरो फरक खालको धारणा के छ भने, सन् १८५५ मा सेप्टेम्बर र अक्टोबरबीच नेपाल र भोटबीच केही तिक्तत्ता भयो । त्यसका आधारमा नेपालीले आक्रमण गरेर केही गाउँ लिए । त्यसका बारेमा प्रश्न हुँदा तिलविक्रम थापामार्फत अम्बानहरूलाई ३२ वटा विषय नेपालले बुझायो । ह्लासामा चिनियाँ अम्बानहरू बस्थे, बेइजिङको प्रतिनिधिका रूपमा ।
अम्बानहरूले अध्ययन गरेपछि तीमध्ये आठवटा मात्र सम्बोधन गर्न सकिने हुन्, अरूचाहिँ ठीक छैनन् भन्ने जवाफ दिए । जवाफमा अम्बानहरूले भनेका थिए, ‘तिमीहरूले गलत कुरा लेख्यौ । अब जितेको भूभाग फिर्ता गरेनौ र यो मुद्दाबाट पछि हटेनौ भने तिमीहरूका मालिक र तिमीहरूको राजधानीमाथि आक्रमण हुन्छ । मालिकलाई समातेर लगी हाम्रा बादशाहको अगाडि राख्छौं ।’ त्यसको मतलब बेइजिङ लान्छौं भनेका थिए । नेपालले बुझाएका ३२ वटा मुद्दा विषयसंगत थिए, त्यसैले जवाफ लेखे, ‘ती मुद्दाबाट हामी पछि हट्दैनौं, हामी कुनै पनि हालतमा गाउँ फिर्ता गर्दैनौं । तिमीहरूले भनेको मान्यौं भने हामी जिउँदो लास हुन्छौं । बरु हामी मर्न तयार छौं, तर हाम्रो कुराबाट पछि हट्दैनौं ।’ स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल भनेको त बाँच्नका लागि कुनै न कुनै रणनीति अपनाउने हो नि ! तर नेपालको हिसाबमा त्यो होइन । ब्रिटिसहरू तत्कालीन भारतमा १२ सय सैनिक लिएर आएका थिए । र, धेरै राजारजौटाले उनीहरूसँग मिलेर अस्तित्व जोगाए, त्योचाहिँ स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल हो । तर नेपाल ब्रिटिस र चीनसँग पनि लड्यो, त्यो हिसाबमा स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल भन्न मिल्दैन । हाम्रा राजदूतहरूले पनि ‘हाम्रो त स्ट्राटेजी फर सर्भाइभल हो’ भन्ने गरेका छन् । हाम्रो विदेशनीतिमा हिजोको जुन जुझारुपन थियो, नेपालीको पहिचान थियो, त्यो गुमाएर, नयाँ खालको एउटा न्यारेटिभ निर्माण गरेपछि बौद्धिक रूपमा पनि हामी कमजोर भयौं ।
नेपालको पहिलेदेखि चीन र भारतसँग सांस्कृतिक, आर्थिक र रणनीतिक रूपमा निर्भरता र सहकार्य के हो ? भारतसँग हामी सांस्कृतिक र रणनीतिक रूपमा बढी नजिक भयौं । यसको पृष्ठभूमि के हो ?
नेपाल र भारतको यो राजनीतिक भूगोल निर्माण हुनुअघि एउटा भूगोल त थियो । भूगोलको दर्शनका आधारमा चाहिँ हामीले दुइटा तहमा हेर्नुपर्छ । एउटा हो— अनुयायी बन्नु । धेरै नेपाली काशी गएको पाउँछौं । काशी जानु भनेको अहिलेको राजनीति भारत जानु होइन, मोक्षप्राप्तिका लागि जानु हो र त्यसमा धर्म जोडिएको छ । त्यो सांस्कृतिक कुरा हो । त्यो सभ्यतासँग जोडिएको कुरा हो र विश्वासको कुरा हो । त्यो विश्वास अहिलेसम्म निरन्तर छ । भारतीय प्रधानमन्त्री मोदी आउँदा पशुपतिनाथमा दुई घण्टा पूजा गर्नुहुन्छ, चन्दन चढाउनुहुन्छ । प्रधानमन्त्री र मुख्यमन्त्री हुनुअघि मोदीले ज्ञानप्राप्तिका सिलसिलामा हिमालयमै आएर ध्यान गर्नुभएको थियो । यसरी मोदी पशुपतिनाथको अनुयायी हुनुभएको हो । त्यस्तै तत्कालीन प्रधानमन्त्री देउवा भारत भ्रमणमा जाँदा काशी विश्वनाथ दर्शन गर्नुभयो । उहाँ नेपालका प्रधानमन्त्री भएर भन्दा पनि अनुयायीकै रूपमा त्यहाँ जानुभएको हो । साथै, प्रधानमन्त्री दाहालले भारत भ्रमणका दौरान महाकालेश्वर पुगेर अनुयायीकै रूपमा दर्शन गर्नुभयो । प्रधानमन्त्री हुँदा कम्युनिस्टको दर्शन बोक्नुपर्छ कि त्योभन्दा माथि जानुपर्छ, बहसको विषय हुन सक्छ । उहाँले जे गर्नुपर्थ्यो त्यही गर्नुभयो । नेपाल र भारतबीच अनुयायी स्तरको जुन सम्बन्ध छ, त्यसलाई हामी कहिलेकहिले धार्मिक कूटनीति पनि भन्छौं । त्यो हिसाबमा नेपाल र भारतमा जनस्तरमा एउटा सम्बन्ध छ; बुद्धिस्ट, हिन्दु, जैन, बोन लगायत जति पनि धर्म छन्, तीसँग जोडिएका आस्थाका केन्द्रबीच अर्को सम्बन्ध छ । अर्को तहमा नागरिककेन्द्रित राज्य संयन्त्रको कुरा छ । अहिले नागरिक र आधुनिक अवधारणाबाट छिमेकी मुलुक र हाम्रा सम्बन्धमा प्रशस्त फरकपना छन्, तर अनुयायीको तहमा चाहिँ त्यस्तो छैन । नागरिक तहमा सम्बन्ध त अमेरिका र बेलायतसँग पनि छ; अनुयायी समेतको तहमा भारतसँग मात्र छ । तर हामीले यी दुइटा तहलाई मिश्रण गरेर एक खालको सम्बन्धका आधारमा कसरी अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने दर्शन निर्माण गर्नच सकेनौं । मैले भारतीय समकक्षी र त्यहाँका थिंकट्यांकका साथीहरूलाई पनि भन्ने गरेको छु, ‘तपाईंहरूले नेपाल बुझ्नुभएकै छैन । नेपालले पनि धेरै भारत बुझेको छैन । तपाईंहरूले राजनीतिक रूपमा मात्र बुझ्नुहुन्छ । अनुयायी र नागरिकका आधारमा कुनै सिद्धान्त निर्माण भएकै छैन । यसलाई बुझ्न नयाँ सिद्धान्त गर्नुपर्ने हुन्छ ।’
नेपाल र भारतले एकअर्कालाई बुझ्न नसक्नुको कारण के हो ?
भारतले हेर्ने जुन अवधारणा बनाएको छ, त्यो यूरो–पश्चिमा केन्द्रित देखिन्छ । भारतले छिमेक पहिलो नीति भनेको छ । भारतका विदेशमन्त्री (जयशंकर) ले युरोप जाँदा ‘युरोपको समस्या विश्वको हो र अन्य क्षेत्रको समस्या युरोपको होइन, त्यसबाट युरोपमाथि उठ्नुपर्छ’ भन्नुभयो । भारतले नेपालबारे पनि भन्ने गरेको छ– भारतको समस्या नेपालको पनि समस्या हो तर नेपालको समस्या भारतको होइन । भारतको चासो र प्राथमिकता नेपालको पनि हुनुपर्ने र नेपालको चासो र प्राथमिकता भारतको नहुने पनि हुन्छ ? यसले गर्दा विवाद हुँदैन र ! नेपाल–भारत सम्बन्धमा उनीहरूले नबुझेका हुन् कि ?
अमेरिकी र युरोपेलीले नेपालमा केमा चासो राख्छन् ? र, सबैभन्दा बढी पहुँच पुर्याउन आतुर को छ ? नेपालका विषयमा भारत, चीन, अमेरिका र युरोपका चासो के–के हुन् ?
नेपालको समग्र बहस अमेरिकाले नेपाललाई कसरी हेर्छ, भारत, चीन र युरोपले कसरी हेर्छन् भन्नेमा छ । तर हामीले नेपाल यो हो र अमेरिका, भारत, चीन यसरी आउँदै छन्, यसरी संवाद गर्नुपर्छ भनेर बनाएनौं । हामी को हौं भन्ने निर्क्योल नगरी कुरा गर्छौं । अमेरिकीहरू आएर नेपालका माध्यमबाट वरिपरि प्रभाव बढाउन चाहन्छन् । भारत परम्परागत रूपमा आफ्नो पकड जुनमा छ, त्यसलाई कायम राखेर अघि जान चान्छ । चीनले एउटा स्तरबाट अर्को तहमा आफ्नो प्रभाव बढाउन खोजिरहेको छ । अमेरिका र चीन अहिलेका प्रतिस्पर्धी हुन् । अमेरिकाले इन्डो प्यासिफिक रणनीति र एमसीसी ल्यायो । चीनले त्यसलाई काउन्टर दिन बीआरआई, जीडीआई, जीएसआई र जीसीआई ल्यायो ।
भारतको त त्यस्तो कुनै फ्रेमवर्क छैन । भारत अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा अमेरिका र चीनजस्तो गरी अघि आएको छैन । भारतको नेपालसँग परम्परागत सम्बन्ध छ । राजनीतिक रूपमा पनि उसको जुन सम्बन्ध थियो, त्यसलाई कायम गर्न चाहन्छ । नेपालको जीडीपीमै हेर्ने हो भने पनि भारतको ठूलै योगदान छ । भारत विश्वकै पाँचौं ठूलो अर्थतन्त्र हो । नेपालको अर्थतन्त्रको ९० प्रतिशत निर्भरता भारतमै छ ।
भारत अहिले विश्व गुरुको नारा लिएर अघि बढिरहेको छ । यो नारा उसको आन्तरिक राजनीतिमा खपत भएको छ । यसले अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा स्थान र बहस पाएको छ कि छैन ?
मान्छे जोडिने भनेको राष्ट्रियता र भावनासँग रहेछ । हिजो कुनै अवस्थासम्म विश्वको झन्डै ५० प्रतिशतभन्दा बढी जीडीपी चीन र भारतको हुन्थ्यो । त्यसपछि मात्र अर्थतन्त्र र शक्ति पश्चिमातिर सिफ्ट भएको हो । इतिहासमा रहेको त्यो दमित भावनालाई नरेन्द्र मोदी र सी चिनफिङले प्रवाह गरेका हुन् । अहिले भारत पाँचौं ठूलो अर्थतन्त्र भएपछि मोदीले आन्तरिक राजनीतिमा कन्जम्सनका लागि विश्व गुरुको नारा ल्याएका हुन् । यो उनले सन् २०२४ को निर्वाचनका लागि लिएको एउटा एजेन्डा पनि हो । भारतमा नरसिंह रावका पालामा ‘लुक इस्ट’ विदेश नीति थियो । मोदी आएपछि ‘एक्ट इस्ट’ भयो । उहाले राइसिना डाइलग भनेर संसारभरबाट पाहुना बोलाउँदै सफ्ट पावरका रूपमा प्रयोग गर्नुभयो । मोदी आएपछि भारत एकातिर सांघाई कोअपरेसनमा सदस्य बन्यो, अर्कातिर ब्रिक्स र क्वाडमा पनि सदस्य भयो । रुसबाट सस्तोमा इन्धन किनेर त्यसलाई प्रशोधन गरी विश्वका अन्य बजारमा बेचिरहेको छ । भारत डलरलाई बेवास्ता गरेर शक्तिराष्ट बन्न खोजेको देखिन्छ । हिजो नेहरूले राखेको आधाभूत विदेश नीतिलाई मोदीले परिवर्तन गरेको जस्तो देखिन्छ ।
भारत र चीन शक्तिशाली हुँदै छन् । शक्तिशाली मुलुक अरू पनि छन् । यस्तो बेला हाम्रो शैली कस्तो हुनुपर्छ ?
आधुनिक शिक्षा आइसकेपछि निर्माण भएको न्यारेटिभ ‘स्ट्रोटेजी फर सरभाइभल’ बाट हामी माथि उठ्न सक्नुपर्यो । हिजो हामी विश्व शक्तिको मित्र हो । हाम्रो एसियाको गर्वलाई कायम गर्न सक्छौं भन्ने सन्देश दिनुपर्यो । नेपाल क्षमता भएको मुलुक हौं । हिजो राजा, राणाको कार्यकालमा विश्वशक्तिको साथीका रूपमा यहाँबाट सेनामा लगिएको थियो, हामीबिना बेलायतीहरू तर्सिन्थे । अहिले अमेरिकाले के भन्छ, भारतले के भन्छ, चीनले के भन्छ, युरोपले के भन्छ, त्यसमा प्रतिक्रिया दिने मात्र काम गरिरहेका छौं । हामी बलियो अवस्थाबाट प्रतिक्रिया जनाउने र त्यसमा पनि राजनीतिक रूपमा पछ्याउनेतर्फ अघि बढ्यौं ।
हाम्रो राष्ट्रिय संघर्षलाई हेर्दा राष्ट्रियता, भूगोल र बहादुरीको कुरा छ । तर पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तनसँगै बहुभाषिक र विविधता को कुरा आएको छ । आन्तरिक विविधतालाई बलियो बनाउने हो कि पहिलेको बहादुरीकै कुरालाई अघि बढाउने हो ?
हिजो देश भन्ने कुरा जितेरै लिने भन्ने थियो । नेपालको न्यारेटिभ पृथ्वीनारायण शाहबाट मात्रै नेपाल आधुनिक राष्ट्र भयो भन्ने छ । त्यो भनेको किरात, लिच्छवि र मल्ललाई दुत्कार्नु हो । पहिलो त यो माटोसँग जोडिएको हो । माटोसँग जोडिएको मगर, गुरुङ, लिम्बू हुन सक्छ । तर अहिले त कस्तो किसिमबाट आएको छ भने एउटा प्रोजेक्ट गरे, एक्सक्लुजन र इनक्लुजनको । त्यस बेला नर्वेजियन दूतावासबाट एसएनबीमार्फत फन्ड पायौं ।
गाउँमा गएर अनुसन्धान गर्ने क्रममा सन् १९९१ र २००१ को जनसंख्या ६७ हजार ७ सय १ ले घटेको छ । जबकि जनसंख्या वृद्धिदर २.४ प्रतिशत छ । कामीको जनसंख्या कहाँ गयो ? समाजशास्त्रीय भाषामा संस्कृताइज भनेको भन्छ । अर्कातिरबाट हेर्दा नेपालको आइडेन्टिटीको मुभमेन्टको कुरा पनि भयो । कसाई पञ्चायतमा शाही भयो । त्यो बेला उसको इज्जत भयो । बहुदल आएपछि फेरि कसाई भनेर आयो । राणा शासनमा भएको राष्ट्रियताको निरन्तरता खोज्नुपर्छ भन्ने होइन । तर त्यसलाई राष्ट्रियतामा पनि खोज्नुपर्छ भन्ने हो । हिजो पृथ्वीनारायण शाहले माटोलाई भाडोको रूप दिएका हुन् । तर त्यसमा सबैको योगदान छ ।
पछिल्लो समय भारतीय सत्ता पक्षले संस्कृतिको आवरणमा नेपालमा अनुयायीलाई देखाएर आफ्नो अभीष्ट पूरा गर्न खोजेको जस्तो देखिन्छ । हामीले कल्पना गरेको अनुयायी हो तर भारतीय संस्थापनले अतिवादमा लाने जोखिम कति हुन्छ ?
भारतमा स वर्ण र अ वर्णको केटाकेटीबीच विवाह भयो भने पूरा समुदाय नै संलग्न हुन्छ । बच्चाका लागि समुदाय नै आउँछ । जब मधेश आन्दोलन भयो र पहाडमा माओवादी द्वन्द्व भयो, त्यो बेला बर्दिबासमा मधेशबाट पनि आएको र पहाडबाट पनि झरेको समुदाय छ, त्यहाँ नयाँ खालको संस्कृति विकास भएको छ, रिजिडिटी (कठोरपन) छैन । नेपालमा इतिहासबाटै जातजाति र समुदायबीचमा रिजिडिटी छैन । अनुयायीको कुरा विचारधाराका रूपमा आयो भने त्यो खतरनाक हो । त्यस्तो स्थितिलाई कसरी सम्बोधन गर्ने भन्ने बारेमा अध्ययन र अनुसन्धान गर्नुपर्छ । अहिले जुन हिसाबमा केही छिटपुट घटना भएका छन्, ती हाम्रा लागि अलार्मिङ हुन् ।
राणाकालमा हामीले ब्रिटिससँग मिलेर काम गर्यौं भन्नुयो । अहिले नेपालले असंलग्न विदेश नीति अपनाइरहेको छ । यस्तो अवस्थामा असंलग्न मुलुक भएर हामीले राष्ट्रिय हितलाई कसरी पूर्ति गर्न सक्छौं ?
सन् १९६० देखि १९८० सम्ममा नेटो र वार्सा बीचमा सुरक्षाको छातामुनि बस्नुपर्ने अवस्था थियो । अहिले पनि त्यस खालको वातावरण निर्माण हुँदै छ । चीनको जीएसआई तथा अमेरिकाका आईपीएस र क्वाड छन् । जसले जे भन्यो, त्यही गरेर बस्नेभन्दा पनि नेपालको स्वार्थ र नेपालका लागि त्यसले भोलि लामो समयसम्म पार्ने प्रभावलाई मध्यनजर गरेर विषयमा केन्द्रित गरी हाम्रो पोजिसन देखाउनुपर्छ । र, कसैको पनि सुरक्षा छातामा बस्नु हुन्न । मुलुकको हितमा ध्यान दिनुपर्छ, यो नै अहिलेको सन्दर्भमा ठीक हो ।
हाम्रो राज्य, परराष्ट्र मन्त्रालय, नागरिक समाज र बौद्धिकसँग त्यो आकलन गर्न सक्ने क्षमता छ त ?
त्यो क्षमता हाम्रोमा छैन । हामी बौद्धिक पनि विचारधाराका रूपमा विभाजित छौं, नागरिक समाजको अवस्था उस्तै छ । तर राष्ट्र त मभन्दा पनि माथि हो । कति कुरा त्यसमा प्रवेश गरेर अघि बढ्दै जाँदा सिक्दै जाने कुरा हो । हिजोको स्तरमा हेर्ने हो भने प्रतिस्पर्धीहरू नेपालभन्दा धेरै टाढा थिए । आज त प्रतिस्पर्धीहरू हाम्रा छिमेकीहरू हुन् । नेटोसहितको जापान चीनलाई आक्रमण गर्न बसेको छ । यता अमेरिकासहितको भारत छ । यस्तो अवस्थामा नेपालले लिने रणनीति एकदमै अहम् हुन्छ । सीले ताइवानलाई या त शान्तिपूर्ण आऊ, नत्र सेना प्रयोग गर्न सक्छौं पनि भनेका छन् । दोक्लममा चीन र भारतबीच द्वन्द्व भयो । ग्लोबल पावरहरूको टकराव हाम्रो आगनमा आएको छ । यो अवस्थामा हामी सबैभन्दा संवेदनशील हुनुपर्ने हो । तर हाम्रा राजनीतिक दल, नागरिक समाज, बौद्धिक जमात, प्राध्यापक विभिन्न पार्टीमा बाँडिएका छौं । अब युवा योभन्दा माथि उठ्नुपर्छ कि भन्ने लाग्छ । नेपालमा नेताहरू राष्ट्रियतालाई नै प्रयोग गरेर स्थापित भएका छन् । चुनाव जित्ने अस्त्र पनि राष्ट्रियतालाई नै बनाएका छन् । त्यसैले कस्तो राष्ट्रियता भनेर परिभाषित गर्न जरुरी छ ।
२०४६ सालपछि न्यारेटिभ निर्माणम राजनीतिक पार्टीहरूको भूमिका कति रह्यो ? तपाईंहरू विश्वविद्यालय र शैक्षिक क्षेत्रका हुनुहुन्छ, यस्तो संस्थाले न्यारेटिभ निर्माणमा कति भूमिका खेल्छ ?
मैले अघि माथि पनि भनेको थिएँ । सोसल इन्क्लुजन भनेको के हो भने कसैले आफ्नो भएको जातलाई डिनाउन्स गर्नु इन्क्लुजन हो या कसैले डिनाउन्स गरिसकेको आइडेन्डिटीलाई फेरि वनरसिप लिनुचाहिँ इन्क्लुजन हो । दलितहरूका केसमा कार्की, बस्नेत, थापा, पौडेल, कोइराला लेख्नु डिनाउन्स हो । दलितको कहिले पनि इतिहासमा गौरवपूर्ण स्थान छैन । उनीहरू राजा भएको, शासन गरेको, जहाँ लगेर जोड्दा पनि आफूलाई आनन्द हुने, प्रोत्साहन हुने खालको कुरा छैन । तर जहाँ पृथ्वीनारायण शाहले शासन लिइसकेपछि हाम्रो राज्य पनि गयो, भाषा पनि गयो, साहित्य पनि मर्यो, मेरो पहिचान पनि मर्यो, अबको संघीय तहमा मलाई त्यो सबै कुरा देऊ भनेर बहस चल्यो । बहस चलेको बेला मैले डोनरहरूलाई ‘तपार्इंहरू त्यही कुरा मात्र गर्नुहुन्छ, लेख्नुहुन्छ’ भनें । डोनरहरू दिइएको टीओरअनुसार काम गरे स्वागत गर्छन् । टीओआरअनुसार काम नगरे गेटमा पनि प्रवेश गर्न दिँदैनन् ।
दोस्रो कुरा, न्यारेटिभ निर्माणमा हाम्रो विश्वविद्यालय फेल छ । मौलिक सिद्धान्त निर्माण गर्ने हो भने कम्तीमा डबल ड्रिगी प्रोग्राम चाहिन्छ । कुनै विदेशी विश्वविद्यालयसँग सहकार्य गरेर काम गर्दा हुन्छ ।
प्रकाशित : श्रावण २८, २०८० ०९:१९
