‘मिर्गौला प्रत्यारोपण सफलता ९९ प्रतिशतभन्दा बढी’

उनी निर्देशक रहेको भक्तपुरस्थित राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रसमेत हजारभन्दा बढी मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्ने मुलुकको पहिलो केन्द्र बन्न सफल भएको छ । एक दशकअघि मात्र नेपालमा सुरु भएको अंग प्रत्यारोपणको पछिल्लो अवस्था, सफलता, चुनौतीलगायत विषयमा डा. श्रेष्ठसाग कान्तिपुरकर्मी अतुल मिश्रले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश :

सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रमै हजारभन्दा बढी मिर्गौला प्रत्यारोपण कसरी सम्भव भयो ?

नेपालमै हजारभन्दा बढी मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्ने पहिलो विशेषज्ञ हुने सौभाग्य पाएको छु । हाम्रो केन्द्रबाहेक मुलुकका अन्य कुनै पनि निजी वा सरकारी संस्थामा हालसम्म एक हजार प्रत्यारोपण भएको छैन । मेरै नेतृत्वमा १ हजार ८६ वटा मिर्गौला प्रत्यारोपण सम्पन्न भएको छ । वीर अस्पतालमा हुँदा ९९ वटा र केन्द्रमा ९६६ वटा, पोखरा स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा ६ वटा, सुर्खेतमा एउटा गरी सरकारी स्वास्थ्य संस्थामा १ हजार ७२ र अन्यमा १४ गरी जम्मा १ हजार ८६ मिर्गौला प्रत्यारोपण मेरो नेतृत्वमा भइसकेको छ । साथै केन्द्रमै १० वटा कलेजो प्रत्यारोपणसमेत गरेको छु ।

अंग प्रत्यारोपणमा तपाईंले विशेषज्ञता कसरी हासिल गर्नुभयो ?

शल्यक्रियामा स्नातकोत्तर (एमएस) सकेपछि जनरल सर्जनका रूपमा काम गर्न बुटवल छानें । त्यति बेला २५–४० वर्षका युवायुवतीको मिर्गौला वा कलेजो फेल भएर मृत्यु हुने गर्थ्यो तर म केही गर्न सक्ने अवस्थामा थिइनँ । सामान्य शल्यक्रिया त सबैले गरिहाल्छन् तर अंग प्रत्यारोपण गर्ने कोही छैन भन्ने लाग्यो । त्यसपछि यही क्षेत्रमा आफ्नो भविष्य देख्न थालें । सुरुमा मिर्गौला प्रत्यारोपणभन्दा पनि कलेजो प्रत्यारोपणमा केन्द्रित हुने सोचेको थिएँ । सन् २००० तिर भारतमा समेत कलेजो प्रत्यारोपण हुँदैनथ्यो । दक्षिण एसियामै नहुने काम त झनै आवश्यक छ भन्ने लागेको थियो । त्यही बेला नेपालका युवा शल्यचिकित्सकका लागि ‘स्कटिस फाउन्डेसन फर सर्जरी इन नेपाल’ ले बेलायतमा ६ साताको छात्रवृत्ति दियो । त्यसका लागि आवेदन दिएँ र छनोट पनि भएँ । ६ सातासम्म बेलायतमा रहँदा कलेजो, मिर्गौला, प्यांक्रियाजको प्रत्यारोपणबारे जानकारी पाएँ । त्यो बेलायत बसाइले मलाई प्रत्यारोपणतर्फ मोडिदियो । पछि फेरि बेलायतबाटै बर्मिङघमस्थित लिभर ट्र्रान्सप्लान्ट सेन्टर भिजिटिङ फेलोका रूपमा निम्तो आयो । त्यहाँ दुई वर्ष बिताएँ । मिर्गौला प्रत्यारोपणको विशेषज्ञता हासिल गर्न पछि फेरि गएँ र चार वर्ष बसें । सन् २००८ मा फर्कंदा मिर्गौला र कलेजो प्रत्यारोपणमा दक्षता हासिल गरिसकेको थिएँ । बेलायतमा रहँदा नै कलेजोका २५० जति प्रत्यारोपणमा सरिक भएको थिएँ ।

तपाईंले नेपालमा मिर्गौला प्रत्यारोपण सुरु गर्दा र अहिले के परिवर्तन देख्नुभएको छ ? अंग प्रत्यारोपणको सन्दर्भमा नेपाल कहाँ छ ?

हामीले मिर्गौला प्रत्यारोपण सुरु गर्नुभन्दा अगाडि सन् २००८ मा विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) को अध्ययनले नेपालजस्तो देशमा मिर्गौला फेल भयो, डायलसिसको पहुँच नहुने र भएकाले पनि आर्थिक हिसाबले धान्न नसक्ने हुँदा ९० प्रतिशत जति बिरामी केही महिनामै मर्छन् भन्ने देखाएको थियो । त्यति बेला नेपालमा प्रत्यारोपण हुँदैनथ्यो जबकि पछिल्लो अध्ययनले केन्द्रमा मिर्गौला प्रत्यारोपण गरेका मध्ये ९८ प्रतिशत व्यक्ति बाँचिरहेको देखाएको छ । ९० प्रतिशतभन्दा बढी डायलसिसमा बाँचिरहेका छन् । हेर्नोस् त डेढ दशकभित्रै ग्राफ यस्तो भएको छ । नेपालको चिकित्सा क्षेत्रका लागि यो फड्को नै हो ।

मिर्गौला प्रत्यारोपणमा यति ठूलो फड्को कसरी सम्भव भयो ?

महँगो डायलसिस र मिर्गौला प्रत्यारोपणको पहुँच अत्यन्त कम भएर मिर्गौला फेल भएका मध्ये ९० प्रतिशतभन्दा बढीको मृत्यु भइरहेको थियो तर डायलसिस र प्रत्यारोपणको निःशुल्क व्यवस्था तथा व्यापक सेवा विस्तारले आज मिर्गौला फेल भएका व्यक्तिमध्ये ९० प्रतिशतभन्दा बढी बाँच्न सम्भव भएको छ ।

केन्द्रमा मिर्गौला प्रत्यारोपणको सफलता दर कस्तो छ ?

भक्तपुरमा मिर्गौला प्रत्यारोपणको सफलता दर ९९ प्रतिशतभन्दा बढी छ । एक समय यस्तो थियो भक्तपुरमा मेरै नेतृत्वमा करिब ५०० जना बिरामी लगातार प्रत्यारोपणपछि घर गए । त्यो आफैंमा पनि एउटा ठूलो रेकर्ड हो । हाम्रो केन्द्रमा एक वर्षभन्दा बढी मिर्गौलाले काम गरेको र बिरामी पनि बाँचेको रेकर्ड ९९ प्रतिशतभन्दा बढी छ । प्रत्यारोपण सफलताको दर हेर्ने विभिन्न मापदण्ड हुन्छन् । घाउको संक्रमण दर, रिजेक्सन दर, रक्तस्राव (ब्लिडिङ) को अवस्था र अन्य जटिलता । हामीले गरेको शल्यक्रियामा घाउ पाक्ने दर २ प्रतिशतभन्दा कम छ । जबकि संसारको उच्चस्तरको केन्द्रमा पनि २ देखि २५ प्रतिशतसम्म घाउ पाक्न सक्छ भन्ने छ । ब्लिडिङसमेत ४ प्रतिशतभन्दा कम छ । हाम्रोमा करिब २ प्रतिशत छ । यो सबै मापदण्डको हिसाबले संसारको कुनै पनि उत्कृष्ट केन्द्रको दाँजोमा हामी कम छैनौं । केन्द्रको स्तर र सफलताका लागि आधिकारिक रूपमा अध्ययन गरिरहेका छौं । एक हजार प्रत्यारोपण र प्रत्यारोपितहरूको फाइल लिएर अध्ययन गरिरहेका छौं । त्यसबाट धेरै प्रस्ट तथ्यांक निस्कनेछ । त्यही तथ्यलाई आधार बनाएर अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा गर्वका साथ सफलताको कथा भन्न सक्छौं ।

आवश्यक जनशक्ति कसरी तयार भयो ?

केन्द्रमा मिर्गौला प्रत्यारोपणको तालिम पाएका धेरै जनाले केन्द्रका लागि नै मरिमेटेका छन् । काम सिक्नेबित्तिकै निजीमा गएर काम गर्ने पनि छन् । यहीँबाट सिकेर ६ जना शल्य चिकित्सक र ५ जना फिजिसियन हाल निजीमा काम गरिरहेका छन् । केन्द्रमा प्रत्यारोपण सिकेर सुमेरु, किस्ट, मेडिसिटी, कलेज अफ मेडिकल साइन्स चितवन, नर्भिकलगायतका निजी संस्थामा कामसमेत गरिरहेका छन् । प्रत्यारोपण सेवा सबै प्रदेशमा विस्तार गर्ने सरकारी नीतिअनुसार प्रदेशका शल्य चिकित्सक, फिजिसियन, एनेस्थेटिक्स, अन्य चिकित्सक र चिकित्साकर्मीलगायत ४० जनालाई क्रमिक रूपमा मिर्गौला प्रत्यारोपणको तालिम दिइएको छ । केन्द्रबाट देशभरिका हजारभन्दा बढी चिकित्सक, नर्स, तथा प्राविधिक कर्मचारीलाई डायलसिसको तालिमसमेत दिइएको छ ।

एक जना मिर्गौला प्रत्यारोपण शल्य चिकित्सक तयार गर्न न्यूनतम कति समय लाग्छ ?

एउटा प्रत्यारोपण शल्य चिकित्सकले कम्तीमा एक सय वटा प्रत्यारोपण हुने ठाउँमा एक वर्ष र ५० वटा हुने ठाउँमा २ वर्ष काम गरेको हुनुपर्छ । मेडिकल काउन्सिलको अनुमोदनमा रेनल ट्र्रान्सप्लान्ट सर्जरी र रेनल ट्र्रान्सप्लान्ट नेफ्रोलोजी २–२ विधामा फेलोसिप पनि सुरु गर्दै छौं ।

प्रत्यारोपण केन्द्रको भविष्य कस्तो देख्नुभएको छ ?

एकदम राम्रो भविष्य देखेको छु । यो सरकारी संस्था हो र यसले एक दशकमा जुन नतिजा दिएको छ, यसको मूल्यांकन तपाईंहरूले आफैं गर्नुहोला । सरकारले केन्द्रलाई उच्च प्राथमिकतामा राखेको छ । यसलाई स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान बनाउने र ७ वटा प्रदेशमा विस्तार गर्ने योजनाअनुरूप काम अगाडि बढेको छ । उच्चस्तरीय जनशक्ति उत्पादन गर्न निकट भविष्यमै प्रत्यारोपण प्रतिष्ठान बन्नेमा म ढुक्क छु ।

केन्द्रको सेवा थप विश्वसनीय र गुणस्तरीय बनाउँदै धनी र गरिब सबैको पहुँचमा राख्न के योजना छ ?

एउटा संस्थाले मात्र धान्न सक्दैन । हाल केन्द्रमा सय बेड छ । यसलाई ५०० बेड बनाए पनि माग पूरा हुँदैन ।

हाल नेपालमा ३ हजार मिर्गौला र एक हजार कलेजो प्रत्यारोपणको बर्सेनि माग छ । केन्द्रले २०० जनाको मिर्गौला प्रत्यारोपण गरिरहेको छ । कलेजो भने अहिलेसम्म १० जनामा प्रत्यारोपण गरेका छौं । भनेपछि यो केन्द्रले मात्र माग धान्न सक्दैन । त्यसैले सेवा ७ वटै प्रदेशमा विस्तार गर्नुपर्छ । काठमाडौंमा आउन नसक्नेका लागि प्रदेशमा सेवा विस्तार गर्दा फाइदा पुग्छ । ३ प्रदेशमा मिर्गौला प्रत्यारोपणको काम सुरु नै भइसकेको छ । बाँकी प्रदेशमा पनि छिट्टै गर्छौं । प्रत्यारोपण प्रतिष्ठान बनाउने योजना कार्यान्वयन भयो भने प्रत्यारोपण अभावले कुनै नेपालीको ज्यान जाने छैन ।