‘लिम्बुवानको कुरा गरें भने राष्ट्रद्रोही ठहरिन्छु’

कांग्रेसमा टुटफुट र गुट स्वार्थ हावी भएपछि राजनीति त्यागेर दुई दशकयता उनी इतिहासको सोध–अनुसन्धान तथा लेखनमा सक्रिय छन् । वेदवेदाङ्गका अध्येतासमेत रहेका नेम्बाङका ‘सत्र सालको क्रान्तिको सम्झना’, ‘स्मृतिमा बीपी आन्दोलन’, ‘इतिहास पहिचान’ लगायतका कृति प्रकाशित छन् । प्रदेश १ को समाज, राजनीति, पहिचान र इतिहासको सन्दर्भमा ८१ वर्षीय इतिहासविद् कृष्णविक्रम नेम्बाङसँग देवेन्द्र भट्टराईले गरेको कुराकानी :

मुलुकको सामाजिक–राजनीतिक मुद्दामा जोडिएर आधा शताब्दीयता संघर्ष, जेलनेल व्यहोर्दै आउनुभएको अग्रज हुनुहुन्छ । मुलुकको आजको अवस्थालाई देख्दा कस्तो लाग्छ ?

मलाई त केही परिवर्तन भएजस्तो लाग्दैन । २०१७ सालदेखि म राजनीतिमा छु, यसबीच राजनीतिलाई मैले राम्रोसँग हेरेको छु, अनुभव गरेको छु । २०१७ को राजनीतिक ‘कु’ पछि म पनि सशस्त्र आन्दोलनमा होमिएँ, केही वर्ष धनकुटा जेलमा बसें । परिवर्तनका लागि यसरी लागेको थिएँ, तर आजसम्म पनि तात्त्विक अर्थमा परिवर्तन केही भएको छैन  ।

एउटा कार्यालय सञ्चालन गर्दा दैनिक कामकारबाही जे जति हुन्छ, त्योभन्दा बढी देशमा केही भएको छैन । केही परिवर्तन हुनु भनेको त फड्को मार्नुपर्‍यो नि । परिवर्तन भनेको जम्प गर्नु हो, ताते गरिरहनु होइन । यही गतिमा हजार वर्ष कुरिबस्यो भने हाम्रैमा पनि एरोप्लेन बन्ला नि, त्यो अर्कै कुरा हो ।

२०१५/१६ सालमै दार्जिलिङ गएर पढ्ने–बस्ने अवसर (हैसियत) रहेका कारण पनि तपाईंलाई ‘परिवर्तनको जम्प गराइ’ ख्याल भएको हो कि ?

त्यसो त भारतमा पनि अंग्रेजले आएर विकास, नियम र थिति नबसालिदिएको भए आज भारतको के हाल हुन्थ्यो होला, भन्न सकिन्न । ती अंग्रेजले भारतमा ‘लेबर कल्चर’ नबसालिदिएको भए आज के हुन्थ्यो होला ? हो, त्यसबेला पाँचथरबाट दार्जिलिङ पुग्न पाउँदा मात्रै पनि अँध्यारो संसारबाट एकैचोटि उज्यालोमा छिरेजस्तो अनुभूति हुन्थ्यो ।

गाउँबाट मसहित दाइ तिलविक्रम नेम्बाङ, अमरसहित ७ जना दार्जिलिङ पढ्थ्यौं । त्यहीबेला नेपालमा २०१७ सालको घटना भएको थियो । केही वर्षदेखि दार्जिलिङ बसेको, भारतीय स्वतन्त्रतालाई देखेको र परिवर्तन बोध गरेको क्षणमा नेपालमा केही बदलाव आउनै लाग्दा राजा महेन्द्रले त्यो गतिमा ‘ब्रेक’ लगाइदिएजस्तो अनुभूत भयो । नेपाल स्टुडेन्ट फेडरेसन (पछि युनियन) मार्फत विद्रोहमा लागियो ।

तपाईंहरूले निर्दलीयविरुद्ध थालेको संघर्ष हुँदै देशले आज लोकतन्त्र, गणतन्त्रसम्मको फड्को मारेको छ । के यो परिवर्तन होइन र ?

तपाईंले सोध्नुभएको जिज्ञासामा ‘हो कि होइन’ भनेर मात्रै जवाफ दिन सकिन्छ, अन्तर्यमा जान सकिन्न । मसहितको पुस्ताले राजा ठीक होइन, निर्दल ठीक होइन भनेर आन्दोलन गर्‍यो । पछि निर्दल पनि गयो, राजा पनि गए । कांग्रेस आयो, एमाले आयो, माओवादी पनि आयो । आखिर के ठीक भयो त ? कुन चाहिँ काम लाग्यो त ? यसकारण हामी यति भुइँमा छौं कि हामी यो लोकका लागि होइन, परलोकका लागि जोड दिन्छौं । पश्चिमाहरू परलोक होइन, यही लोकका लागि जोड दिन्छन् । हाम्रो मानसिकता विकास गरिहाल्ने खालको छैन, किनभने हामी सजिलो कुरा मात्रै खोज्छौं । अप्ठ्यारो फड्को मारिहाल्नेभन्दा सजिलो तातेमै खुसी छौं हामी ।

यसो भनिरहँदा हामीमा देखाउन मिल्ने (खोक्न मिल्ने) स्वाभिमान त छ नि ?

यो बढो अप्ठ्यारो विषय हो । केही भनौं भने गाली खाइन्छ मरिन्जेल । आखिरमा नेपाल किन बाँच्यो ? अंग्रेजले आफ्नो साम्राज्यमा नेपाल, भुटान, सिक्किम (तत्कालीन) वा अफगानिस्तानलाई किन आफूभित्र लिएन होला ? यहाँ हामीलाई विद्यालयका किताबमा पढाएको जस्तो इतिहासले सबै कुरा हुँदैन, हामीलाई इतिहासै गलत पढाइएको छ । यहाँ पढाएजस्तो गोर्खाली–बहादुरको एकोहोरो कथा होइन यो । नेपालको इतिहासभन्दा गलत लेखिएको दुनियाँको कुनै इतिहास छैन, सबै गलत छ ।

अंग्रेजले डराएर, नसकेर वा हार खाएर नेपाल नलिएको होइन । अंग्रेज बढो दूरदर्शी थिए, उनीहरू त्यसबेलाको रस्सासँग दुस्मनी मोल्नै चाहँदैनथे । त्यही भएर यताको हिमाली बेल्ट (नेपालदेखि अफगानिस्तानसम्म) छुनै चाहेनन् । इतिहासमा प्रशस्तै प्रमाण र आधार रहेको ‘नेपाल रसियाका कारण बाँच्यो’ भनेर भन्नै नसकिने स्थिति छ यहाँ । यही कारण भनेको हुँ, हामीकहाँ पढ्ने–पढाइने इतिहासै गलत छ ।

बरु चारकोसे झाडीका कारण अंग्रेज सेना यता (नेपाल केन्द्र) मा आउन सकेन भनेर आत्मरतिको इतिहास पढाइन्छ । यही ‘राष्ट्रियता’का कारण पनि हाम्रो इतिहास छोपिएको छ, यो अर्को यथार्थ हो । जबकि १४०६ मै बंगालदेखि सेना आएर काठमाडौंमै त्यत्रो विध्वंस गरेको थियो, पश्चिमका खस, पाल्पाली सेना र मकवानपुरका सेनहरू यहाँ आएर कत्रो आपत् खेलाएका थिए । चारकोसे र अरू कुरा त्यसबेला थिएनन् कि ?

इतिहासको यत्रो अपव्याख्या हुँदा पनि किन यसमाथि तर्कवितर्क गरिन्न त ?

इतिहास भनेको राष्ट्रनिर्माण गर्ने कुरा हो नि । स्वाभिमान भनेको यथार्थमा राष्ट्रियता हो, राष्ट्रियता र स्वाभिमान एकअर्कामा परिपूरक हुन् । मेरा गुरु बीपी कोइरालाले निकै पटक भन्नु र लेख्नुभएको छ— ‘राष्ट्रियता भनेको भुइँ मात्रै होइन, मान्छे पनि हो । मान्छेसहितको माटो हो राष्ट्रियता ।’ तर, हामीकहाँ कोही बेला माटोलाई राष्ट्रियता भनिन्छ, कोही बेला मान्छेलाई । दुवैलाई जोडेर एकै पटकमा भनिँदैन ।

‘राष्ट्रियता’ भनेर आ–आफ्नै व्याख्या छ, आफ्नै डम्फु पिटाइ छ । ‘राष्ट्रियता’ म एउटा व्यक्तिले होइन, राष्ट्रले व्याख्या गर्ने विषय हो । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम कालीसम्मको एउटै बुझाइ र व्याख्या हुनुपर्छ राष्ट्रियताको । हाम्रो संस्कृतिबाट निर्माण हुनुपर्ने साझा आचरण हो ‘राष्ट्रियता’ । तर हामीकहाँ विचित्र छ । यथार्थ भन्यो र बोल्यो भने हाम्रो देशमा अराष्ट्रिय होइन्छ, जबकि इतिहास भनेकै यथार्थ कुरा हो ।

अर्को यथार्थ भनेको जातजाति, भेषभूषा, भाषा मात्रै राष्ट्रियता हुँदै होइन । दौरा–सुरुवाल लगाउने राष्ट्रवादी, बख्खु लगाउने अराष्ट्रिय हुन्छ ? अथवा, मधेसको धोती–गम्छा बेर्ने वा उपत्यकामा हाकुपटासी लगाउने अराष्ट्रवादी ? हाम्रो राष्ट्रियतामा सबै कुरा समेटिनुपर्छ, एउटा ‘मेल्टिङ–पट’ जहाँ सबै घुलमिल हुन सकियोस् । एउटा ‘मेल्टिङ–पट’ जहाँबाट हामी छुट्टिन नसकौं । राष्ट्र र राष्ट्रियताका कुरामा पहिलो सर्त रहनुपर्छ– म नेपाली हुँ । त्यसपछि मात्रै म लिम्बू हो ।

हामीकहाँ धर्मका नाममा पनि राष्ट्रियता खोज्न र केलाउन थालिएको छ नि ?

यही त आश्चर्य छ । एउटा रामको मूर्ति बनाएर वा ठोरी र अयोध्याको ‘सेन्टिमेन्ट’ जोडेर राष्ट्रियता कसरी कसिलो बन्ला र ? यहाँ त बुद्ध, क्राइस्टमार्गी मात्रै होइन, जैन र सिखहरू पनि छन् । कैयौं सनातनी धर्म र भगवान्हरू छन् । मैले ‘मेल्टिङ–पट’ को कल्पना त्यसै गरेको होइन नि । यत्ति हो कि, अतिवाद केहीमा पनि सह्य हुन्न । धर्म वा जाति अथवा भाषामा पनि अतिवाद नहोस्–नरहोस् भन्ने मेरो कामना हो ।

फेरि निकट बन्ने ध्याउन्नमा भगवान् बुद्धकै कुरा गरौं न । ‘बुद्ध वाज बोर्न इन नेपाल’ भनेर खुलामञ्चमा चर्का नारा लगाएर वा माइक्रोबस र ट्रकका पछाडि नारा लेखाएर केही हुन्छ र ? इतिहास नबुझेपछि र नपढेपछि हामीले यो बेहाल बेहोरिरहेका छौं । जब भारतीय प्रधानन्त्री नरेन्द्र मोदीले हाम्रो संसद्मा आएर ‘ये भगवान् बुद्धका पावन जन्मस्थल है’ भनेर बोलिदिनासाथै इतिहासको त्यो खण्ड पुष्टि भइगयो कि बुद्ध नेपालमै जन्मेका थिए भनेर । अनि हाम्रा सांसद पनि मोदीको लाहाछाप भाषणपछि आँखा चिम्लेर टेबल ठोकिरहेका थिए । कस्तो लज्जास्पद । २६ सय वर्षअघि जुनबेला बुद्ध जन्मिए– त्यो बेला न नेपाल थियो, न आजको भारत ।

भारतवर्षमा असंख्य राज्य–रजौटा थिए, त्यसमध्ये लुम्बिनीमा त मगध राज्य थियो । इतिहासको यो पाटोलाई किन छोपिरहने, किन गलत इतिहास पढाइरहने ? आजको नेपालभित्र पर्ने लुम्बिनीमा उनी जन्मिए मात्रै, अरू सबै जीवन, कर्म, मोक्ष त दक्षिणै–दक्षिणमा रहिरह्यो । मैले यति भनेपछि मलाई पनि ‘अराष्ट्रिय तत्त्व’ मानिन सक्छ, मलाई थाहा छ । म हाम्रो इतिहासमा असहमत र असन्तुष्ट हुनाको कारणमध्ये यो पनि हो ।

हाम्रो खण्डित र अपूरो इतिहासको सन्दर्भ निस्किएको छ । के कस्तो हुनुपर्थ्यो इतिहास ?

एउटा कुरा ख्याल गर्नुभएको छ, यहाँ नेपालको इतिहास भनेर काठमाडौं उपत्यकाको मात्रै पढाइँदै छ । गोपाल, महिषपाल, किरात, लिच्छवि, मल्ल, राणा वा शाहका विजय पराक्रमका कथाहरू । मैले किताबमा न पूर्वको इतिहास पढेको छु, न पश्चिमको । हाम्रो इतिहासमा खोइ समग्र नेपाल ? खोइ लिम्बूवान ?

दक्षिणको सिमानामा काँडेतार झैं बसेका तराईका जातजाति, भाषा र संस्कृति–सभ्यताको कुरा कहाँ छ ? नेपालको समग्र इतिहास पढ्न कहाँ पाइएको छ र ? मैले लिम्बूवान, मुन्धुमको हाम्रो आफ्नै इतिहासको कुरा गरें भने म ‘द्रोही’ ठहरिन सक्छु । यी सबै कुराको जरोमा पुग्दा, राजा पृथ्वीनारायण शाहले राज्य विस्तार मात्रै गरेका थिए कि नेपाल एकीकरण ? प्रश्न गर्ने बेला भएको छ । एकीकरण भइदिएको भए त यतिसारो बेमेल, विभेद र खण्डीकृत मानसिकता नहुनुपर्ने थियो ।

यसरी समाज, राजनीति, इतिहास सबैतिर निराशा र समस्या मात्रै देख्नुभयो नि । आशाका कुरा केही छैनन् ?

छन् नि । सबैभन्दा ठूलो आशा भनेको कोही नेपाली अल्छे छैनन् । नेपालीको आचारण र मानसिकता कहिल्यै खराब देखिएको छैन । बाहिरी दुनियाँजस्तो अन्न–अनाजको संकट वा भोकमरीले मरिजाने अवस्थामा हामी छैनौं । यहाँ त खालि खण्डित–राष्ट्रवाद र विचारहीन नेताका कारण अलिक तलबितल देखिएको हो । यसकारण आशा गर्नैपर्छ, कुनै बेलामा त्यसबेलाका बीपीजस्ता ‘भिजनरी’ नेता यहाँ आउनेछन्, अनि हाम्रो दिन फिर्नेछ । राज्यसंस्था बन्नुपर्‍यो सुरुमा, यो संस्था अहिले र धेरैजसो समय अलमलमै देखिन्छ ।

‘म र मेरो देश’ भन्ने पद्धति बसाल्नै सकेनन् नेताहरूले । इलामको पशुपतिनगरमा सीमा मिचिँदा त्यहींका २/४ स्थानीय विरोधमा उत्रने अनि महाकाली दशगजामा बाटो बन्दा पनि उतैकाले विरोध गरेजस्तो गर्ने ? अरू समग्र देश खोइ त ? राष्ट्रियता भनेको प्रत्येकलाई छुने हुनुपर्‍यो, खण्डित छुवाइको के अर्थ ? के राष्ट्रियता ?