राम्रो फिल्मले मानिस नराम्रो छ भन्दोरहेछ : मनोज पण्डित 

कुनै समय उनी फिल्मको समीक्षासमेत लेख्थे । फिल्म लेखन, निर्देशनमा सक्रिय उनले हालै 'सिनेमा मन्थन' पुस्तक निकालेका छन् । उनीसँग पुस्तकका सेरोफेरोमा कान्तिपुरकर्मी रीना मोक्तानले गरेको कुराकानी :

पुस्तक लेखन कसरी सोचियो ?

फिल्म निर्माण र पुस्तक लेखन फरक प्रक्रिया होइनन् । फिल्म बनाउने सोच जसरी रहन्छ त्यसरी नै किताब लेख्ने सोच पनि निर्माण हुन्छ । अर्थात् केही समस्या छ, त्यो समस्यालाई समाधान गर्न आफूले गर्ने प्रयत्न हो यो । मलाई आफ्नै फिल्मको बुझाईमा म कुन तहमा सोच्छु, मसँग के ज्ञान छ जसको आधारमा म फिल्म बनाउँछु भन्ने प्रश्नको उपज हो पुस्तक । मैले आफैंलाई के प्रश्न गरें भने, 'मैले फिल्म त बनाउँछु तर मैले जे बनाइरहेको छु त्यो आखिर के हो त ?' भन्ने विषयमा प्रश्न राखेपछि यो पुस्तक लेखेको हुँ ।

जवाफ के पाइयो त ?

फिल्म त्यो हो जुन मानिसको अभिव्यक्ति हो । मानिसभित्र रहेका चाहना र अवधारणाको प्रतिनिधित्व रहेछ फिल्म । मानिसको अभिव्यक्ति मानिसको अध्ययनबिना सम्भव छैन भनेर मानिस र फिल्मबीचको सम्बन्धमा आधारित रहेर यो पुस्तक लेखिएको हो । त्यसैले दर्शकले पुस्तकका धेरै अंशमा मानिस पाउँछन् । फिल्मको मन्थनका साथसाथै मानिसको मन्थन पनि हो यो ।

फिल्मसँग मानिसलाई कसरी जोड्नुभयो ?

फिल्मको मुख्य कन्टेन्ट नै मानिस र मानवता हो । 'ह्यूमन भ्यालूज' हो । चेतनाको अभिव्यक्ति हो । मानिसका जीवनका घट्नाक्रमहरुको कथात्मक सञ्जाल हो । त्यो कारणले यो मानिसभन्दा फरक चिज होइन । मानिसको आवश्यकताले र मानिसकै आफ्नो प्रणालीद्वारा फिल्मको निर्माण हुने हुँदा मानिसको अध्ययन फिल्म अध्ययनका लागि आधारभूत कुरा हो भन्ने दृष्टिकोणका कारण मानिसलाई केन्द्रमा राखेर यो पुस्तक लेखेको हुँ । यो मेरो आफ्नो पेशालाई लिएर गरिएको सचेतन खोज हो । मेरो चेतनामा फिल्मका अवधारणा के रहेछन् त भनेर खोज्दा पाएका कुराहरुको संगालो हो यो । यो वास्तवमा फिल्म आफैंमा के रहेछ त ? भन्ने खोजी गर्ने क्रममा संगालिएका अभिव्यक्ति धारणाहरुको संगालो हो यो ।

विषयवस्तुको उठान कसरी गरियो, स्रोतहरुको प्रयोगबारे केही भनिदिनुस् ?

सिनेमा र मानिसबीच रहेका समानताहरुलाई साम्रगीको रुपमा संग्रहित गरेको छु । त्यो गर्दा मैले के भेट्याएँ भने मानिस र फिल्ममा विरोधाभाषको सम्बन्ध छ । मानिसले त्यो विरोधाभाषलाई अत्यन्तै सृजनशील ढंगले पुनरुत्पादन गरेको देखिन्छ ।

फिल्मसम्बन्धि नेपालमा कमै पुस्तक छन् । तपाईंको पुस्तकबाट पाठकले नयाँ के पाउँछन् त ?

फिल्म बनाउन सोच्ने व्यक्तिहरुका लागि यो पहिलो निर्देशिका पुस्तक हुनसक्छ । फिल्म त सोचको उत्पादन हो । फिल्म निर्माणको सोचको प्रारम्भमै कस्ता आयमहरु हुँदा फिल्मको उत्पादन अलि बढी अर्थपूर्ण र प्रभावकारी हुन्छ भन्ने आधारभूत निर्देशिका यसमा उपलब्ध छन् । हाम्रै जीवनका आधारभूत तत्वहरुसँग फिल्मको सम्बन्ध छ भन्ने कुराको बुझाई भयो भने दर्शकको फिल्म 'लिटरेसी'को आयाम पनि फराकिलो भएर जान्छ । त्यो हुनेबित्तिकै फिल्म छनौटमा पनि दर्शकले सृजनात्मक भूमिका खेल्छ । कस्तो फिल्म निर्माण हुन्छ समाजमा भन्ने कुराको अत्यन्तै जिम्मेवार पक्ष दर्शक हुन् । हाम्रो समाजमा दर्शकलाई अक्रियाशिल सदस्यको रुपमा मानिन्छ। तर, पुस्तकले दर्शक हुनु भनेको सबैभन्दा क्रियाशिल पाटो हो भन्छ । दर्शकको क्रियाशिलताले न केवल फिल्म क्षेत्रको भविष्य निर्माण हुन्छ, दर्शकको क्रियाशिलताले देशको राजनीति पनि निर्माण हुन्छ । त्यो कारणले गर्दा दर्शक हुनु भनेको जिम्मेवारपूर्ण छनौट प्रकृया हो । हरेक छनौटको राजनैतिक र सामाजिक अर्थ हुन्छ । दर्शकको जुन अवधारणा बनाइएको छ त्यो अवधारणामा रुपान्तरण आउने अपेक्षा छ यदि पुस्तक धेरै मानिसको हातमा पर्‍यो भने ।

दर्शक क्रियाशिल भन्नाले ?

व्यक्तिको क्रियाशिलता व्यक्तिको यथार्थसँग हुन्छ । व्यक्ति आफ्नो समस्या समाधान गर्न क्रियाशिल हुन्छ । यदि मानिससँग समस्या छैन भने कोही क्रियाशिल हुँदैन । दर्शक क्रियाशिल हुनु भनेको दर्शकले फिल्ममा प्रस्तुत हुने समस्या, समस्याको विस्तृतीकरण, समस्याको प्रमाणीकरण बुझ्न भूमिका खेल्नेबित्तिकै फिल्म निर्माण प्रकृयामा पनि बढी यथार्थपरक, संवेदनशील हुन्छ । स्रष्टाहरुले नै समाजको यथार्थपरक समस्याहरुको आत्मसात गर्ने प्रणालीको विकास हुन्छ । त्यो विकास हुनेबित्तिकै अहिलेको सोच प्रणालीमा रुपान्तरण ल्याइदिन्छ ।

तपाईंले दर्शककै विषयमा हालसम्म बनाइएका अधिकांश फिल्मले दर्शकको तालीभन्दा पनि गाली खाएको विषय पनि उठाउनु भएको छ । ती अधिकांश फिल्मले दर्शकको गाली किन खाए ?

तालीभन्दा गाली पाउनुको मूल कारण नै दर्शक के हो भन्ने अध्ययनको अभाव हो । दर्शकलाई अहिलेसम्म फिल्मकर्मीले अक्रियाशिल अस्तित्वको रुपमा लिएका छन् । उनीहरुलाई के भनिएको छ भने, मैले जे प्रस्तुत गर्छु दर्शकले त्यो स्वीकार्छन् । स्वीकार्छ भन्नुको अर्थ त दासत्व हिसाबले भनेको हो । फिल्म बनाउनेहरु मालिक र हेर्ने दर्शक दास हुन् भन्ने जुन प्रणाली छ त्यसले दर्शकलाई अन्धकारमा राखिदिन्छ । समाजका अरु पाटोले दर्शकको चेतना विकास गरेको छ । दर्शक चेतनशील छन् । धेरैजसो फिल्मले दासकै नजरले दर्शकलाई हेरेका कारण गाली पाएका हुन् । तर समाज त परिवर्तित छ । परिवर्तित दर्शकले त्यो पूरातन मान्यतालाई धेरैजसो गाली गरिरहेका छन् । जुन-जुन अवस्थामा स्रष्टाले दर्शकको चेतनामा आएको परिवर्तनलाई सम्मान गरेको अवस्था छ, त्यस्तो फिल्मले प्रशंसा पाएकै छन् । त्यसैले उनीहरुलाई मानवीय दृष्टिले हेर्नुपर्छ ।

दर्शकलाई 'भीड', 'जे पस्कियो त्यही खाने'का रुपमा फिल्मकर्मीले लिन मिल्दैन भन्न खोज्नु भएको ?

हो । दर्शक भनेको त सबैभन्दा आधारभूत कुरा हो । फिल्म त बनाइएकै दर्शकका लागि हो । दर्शकलाई कस्तो अस्तित्व मान्ने त्यो ठूलो प्रश्न हो । राम्रो फिल्मकर्मीले दर्शकलाई मानवीय दृष्टिकोणले सम्मान गर्छ । दर्शकको चेतनालई सम्मान गर्छ । कमजोर फिल्मकर्मीले दर्शकलाई केवल भीडको रुपमा देख्छ । र, उसले के सोच्छ भने दर्शकसँग छनौट र निर्णय गर्ने सामर्थ्य छैन ।

वैकल्पिक फिल्मको विषयलाई पनि जोड्नु भएको छ । के बजार केन्द्रित फिल्मकर्मीले यस्तो फिल्म बनाउन सक्छन् त ?

वैकल्पिक फिल्म भनेको सोच हो । वास्तवमा यो सैद्धान्तिक प्रणाली हो । अहिले मूलधारे फिल्ममा रमाइरहेकाहरुलाई वैकल्पिक फिल्म निर्माण गर्न अत्यन्त ठूलो त्याग गर्नुपर्ने हुन्छ । सैद्धान्तिक मान्यता त्याग गर्न तयार हुनुपर्छ । उनीहरुले वैकल्पिकलाई अंगिकार गर्न सक्दैनन् । किनकि यो त सैद्धान्तिक अवधाराणा हो । उनीहरुले फिल्मलाई हेर्ने दृष्टिकोणमात्रै होइन कि मानवीय मूल्य मान्यता, अवधारणालाई हेर्ने कुरा नै वैकल्पिक हुन्छन् । फिल्म नै वैकल्पिक भन्ने हुँदैन । वैकल्पिक बनाउन त्योसँग सामार्थ हुन्छ जसले सामाजिक मूल्य मान्यता, शक्तिसंरचनालाई प्रश्न गर्न सक्ने चिन्तनको विकास गरेको हुन्छ । वैकल्पिक भन्ने कुरा नै बजार, शक्ति, स्थापित कुराहरुको नियन्त्रणमाथि गर्ने प्रश्न हो । वैकल्पिक हुनु भनेकै विमति राख्नु हो । विद्रोह गर्नु हो । विद्रोह गर्ने, प्रश्न गर्ने सामर्थ्य बजारभित्रका मानिसमा त हुँदैन नि त । बजारले त प्रश्नलाई स्वीकार्दैन । बजारले त जेमा नाफा हुन्छ त्यसमा अगाडि बढ्छ ।

वैकल्पिक फिल्म बनाउनेहरु नेपाली फिल्म क्षेत्रमा कत्तिको छन् त ?

नेपालको फिल्ममात्र होइन कि देशमै वैकल्पिकताको विस्तारै स्थापना भइरहेको छ । वैकल्पिकताको धारणाले आफ्नो प्रश्न राख्ने ठाउँ पाइरहेका छन् । त्यसकारण नेपाली फिल्म क्षेत्रमा पनि त्यसको केही हदसम्म विकास भइरहेको म पाउँछु । एकातर्फ वैकल्पिक हुनेहरुले अर्कोतर्फ मूलधारलाई अंगालेको देखिन्छ । वैकल्पिकता त विद्रोह हो । तर हाम्रो फिल्म क्षेत्रमा त्यो विद्रोहको आवाज भने म देख्दिनँ । कहिलेकाहीँ त्यो प्रयत्न हुन्छ तर त्यो प्रश्न पनि त्यति सार्थक भइरहेको छैन । वैकल्पिकताको केही उत्साह देखिए पनि मलाई केही समयपछि यो हराउला भन्ने पनि डर छ ।

तपाईले पुस्तकमा राम्रो फिल्मले मानिसलाई नराम्रो भन्छ भन्नेबारे लेख्नु भएको छ । यो दृष्टिकोणबाट नेपाली फिल्महरु कत्तिका राम्रा छन् त ?

पुस्तकको सबैभन्दा महत्वपूर्ण खोजमा मैले यो अवधाराणालाई अगाडि राखेको छु । 'राम्रो फिल्मले मानिस नराम्रो छ भन्छ' वास्तवमा यो पुस्तकको सबैभन्दा ठूलो खोज हो । नेपाली फिल्मले मानिसभित्रको त्यो नराम्रोपनलाई अगाडि ल्याउन कत्तिको सफल भयो भनेर हेर्ने हो भने हामी एकदमै पछाडि छौं । हाम्रोमा त्यो साहस, इमान्दारिता, त्यो अन्वेषण नै भएको छैन । हाम्रो सामाजिक प्रणाली अझै ढोंगी छ । हामी सत्य कुरा बोल्न चाहँदैनौं । सत्य कुरुप छ । सत्यमा अत्यन्त धेरै पीडा छ । मान्छे कुरुप छ भन्न त आफूले आफैंलाई पनि कुरुप स्वीकार्न सक्नु पर्‍यो । हो त्यो विषयको आत्मस्वीकारोक्ति हाम्रो समाजले गर्न सकिरहेको छैन । यो सुन्दा विरोधाभाषी छ । यो चुरो कुरा पनि हो । मान्छेले कुनै फिल्मलाई राम्रो भन्ने आँट गर्दो रहेछ जब त्यो फिल्मले मानिसको कुरुपतालाई विश्वस्नीय ढंगले देखाउँछ । भनेपछि त मान्छे तिमी कुरुप छौ, तिमीले मावन सभ्यतालाई नास गर्छौं, प्रकृतिलाई नास गर्छौं भन्ने फिल्मलाई समाजले अन्ततगोत्वा सम्मान दिएको छ । यथार्थमा हामी नेपाली फिल्मकर्मीमा मानिसको त्यो कुरुपतालाई देखाउने आँट आएको छैन । त्यसैले हाम्रो फिल्ममेकिङ आँटिलो छैन भन्छु । एकदमै डरछेरुवा र सतही छ ।

यही अवधारणामा हेर्दा तपाईंका फिल्म कस्ता देखिन्छन् त ?

केही नेपाली फिल्मले यसको अभिव्यक्ति गरेका छन् । 'बधशाला', 'साँघुरो' र पछिल्लो समय 'आमा' । यी फिल्महरुले आँट गरे । यी फिल्मले मानिसमा कुन तहको कुरुपता छ भनेर देखाउन सवल भएका छन् । मेरा फिल्मको हकमा 'बधशाला' र 'छायाँ'ले केही हदसम्म त्यो देखाएका छन् । हाम्रोमा थोरै फिल्मले मात्र मानिसको कुरुप चरित्रलाई यथार्थपरक ढंकले देखाउन सफल भएका छन् । तीमध्ये केही फिल्मले व्यवसायिक सफलता पनि पाएका छन् ।

फिल्ममा आफूले गरेको कमजोरीको स्वीकारोक्ति (छापाबाट) लेख पनि पुस्तकमा समेट्नु भएछ । आफ्नो कमजोरी स्वीकार्ने आँट नेपाली फिल्मकर्मीमा कत्तिको देख्नु भएको छ ?

म फिल्ममा रहर भएर वा दुईचार पैसा कमाउँछु भनेर लागेको होइन । फिल्म त एकदमै शक्तिशाली माध्यम हो जसले मानव समाजलाई केही सहयोग गर्छ भनेर लागेको हुँ । यसअर्थ मैले बनाइरहेको फिल्ममाथि आफैंले विश्लेषण गर्ने मसँग उत्प्रेणा बनेको हो । म फिल्म बौद्धिक उत्पादन हो भन्ने ठान्दछु । त्यसकारण बौद्धिक प्रणालीमा समीक्षा हुन अत्यन्त आवश्यक हुन्छ । समीक्षा अरुभन्दा पनि आफ्नो फिल्मको समीक्षा गर्ने सामर्थ बढी आफैंसँग हुन्छ । त्यसैले मैले मेरो आफ्नै फिल्ममाथि समालोचना गर्दा त्यसले मलाई झन् बढी ज्ञानको उपहार दियो । म के सोच्छु भने फिल्म बनाउनु अगाडि नै विश्लेषण गर्नुपर्छ । अब बनाउने फिल्ममा म सबै पक्षलाई हेरेर विश्लेषण गर्नेछु । तर हाम्रो क्षेत्रमा आत्मालोचना गर्ने प्रयत्न धेरै कम छ ।