काठमाडौँ — गाउँ आफ्नै रफ्तारमा चलिरहेको छ । उकाली, ओराली र देउरालीहरूमा सुखदुःखले गाउँलाई चलाउने जिम्मेवारी महिलाले बहन गरिरहेका छन् । पुरुषजति परदेश छन् । कोही श्रीमान्लाई पर्खिरहेका छन्, कोही छोरालाई । कथा, व्यथा उस्तै लाग्ने यो सबै नेपालीको साझा समस्या जस्तो ठ्याक्कै देखिए पनि प्रस्तुत परिवेश भने नाटक ‘देउराली डाँडी’को हो । 

काठमाडौं पिंगलास्थानस्थित सत्यमोहन जोशी स्टुडियो थिएटरमा पुस २९ गतेदेखि नियमित मञ्चनमा आएको नाटकमा ‘देउराली डाँडी’ गाउँको महामारीले उजाडिएको कथालाई प्रस्तुत गरिएको छ ।

रंगकर्मी सहलेशको लेखन तथा अमेरिकी रंगकर्मी रोज स्वाइट्जको निर्देशन रहेको नाटकमा गरिबीले थिचिएको एउटा गाउँको परिवेशमा महामारीले भित्र्याएको पीडादायी अवस्था देख्न सकिन्छ । जहाँ पुरुषविहीन गाउँमा महिला नै हरेक कार्यको अग्रपंक्तिमा उभिएका छन् । महामारीले निर्जन र शून्य बनाएको गाउँमा पुनः त्यही महामारी दोहोरिएपछि त्यसबाट उम्किन तिनै महिलाले देखाएको साहस र भोलिका लागि उनीहरुले राखेको आशा नाटकमा देख्न सकिन्छ । उनीहरूले गरेको संघर्षसँगै अन्तिम चरणमा महिलाले घाटु नाचको कथा, देवीहरूको शक्तिमा गाउँको पुरानो जीवनशैली र अस्तित्वलाई रक्षा गरेको मूल सार नै नाटकको कथा हो ।

महामारीलाई नाटकले सांस्कृतिक पाटोलाई जोड्दै निकै विम्बात्मक रूपमा बुझाउने प्रयास गरेको छ । जसमा बालुवा मुख्य विम्बका रूपमा प्रयुक्त गरिएको छ । गाउँको महामारीका कारण सारा पुरुषहरू परदेश गएका हुन्छन् । त्यही महामारी पुनः फर्किएर महिलाहरूमा देखा पर्छ । माइली हुँदै क्रमशः गाउँका अन्य महिलाहरु खोक्दा मुखबाट बालुवा निस्कन्छ । अन्त्यमा महिलाहरुको शरीर, लुगा जताजतै बालुवा नै बालुवा यत्रतत्र छरिन्छ । अनि सुरु हुन्छ, गाउँमा महिलाहरूको संघर्ष र साहसको कथा । जसले रोजगारीका निम्ति विदेसिन बाध्य हजारौँ नेपाली र शून्य बन्दै गएको गाउँबस्तीलाई प्रतिकात्मक रूपमा प्रस्तुत गरेको छ ।

त्यसैमा देखिएको घाटु नाचको दृश्य, राजा पश्रामु, रानी यम्बावतीको कथा प्रसंगले ‘देउराली डाँडी गाउँ’ले गुरुङ समुदायसँगै सिंगो मुलुकको अवस्थालाई इंगित गर्दछ । युद्धमा राजाको मृत्यु हुनु र रानी सती गएको प्रसंगलाई समेत नाटकले उठान गरेको छ । गुरुङ समुदायमा प्रचलित घाटु नाच, पश्रामु र यम्बावतीको मिथकलाई जोडेर समकालीन समयलाई सान्दर्भिक रूपमा सशक्त विम्बमा उतार्नु नै नाटकको सबल पक्ष मान्न सकिन्छ । जहाँ घाटु नाचको प्रचलित कथाअनुसार राजा मरेपछि काखे छोरालाई च्यापेर सती जान बाध्य भएकी रानीको पीडालाई भन्दा पनि महामारीले ग्रस्त गाउँको पीडालाई नाटकले मूल विषयमा रूपमा केन्द्रित गरेको छ ।

गाउँमा तारा(पशुपति राई), सुनिता(दिया मास्के), सिरु(मेनुका प्रधान), माइली(रञ्जना भट्टराई), फुल्सरा(विनिता थापा मगर) र घाटु कथाकी रहस्यमयी प्राचीन थारु रानी यम्बावती(सरस्वती चौधरी) भूमिकामा नाटक केन्द्रित हुँदै अगाडि बढ्छ ।

खेत बाँझै छन् । उजाड गाउँमा पानीको मुहान सुक्दै जान्छ ।परदेसिएकाहरू वर्षौंसम्म नफर्केपछि कुरिबसेकाहरूको अवस्था महिला पात्रमा देखिन्छ । मन भुलाउन र जीवनलाई समानान्तर गतिमा लैजान सुनिता मोबाइल फोन जस्ता प्रविधिको सहारा लिन पुग्छिन् । सिरु गाउँ नै छोडेर सुखको दिन देख्ने सपनामा तल्लीन छिन् ।

गाउँमा महामारी फर्किएपछि माइली र काखे नानी च्यापेर बसेकी फुल्सराको दयनीय अवस्थाले खाडीलगायत विभिन्न मुलुकमा रोजगारीकै लागि पुरुष परदेशिएपछि घर कुरी बसेका महिलाहरूको पीडालाई चित्रण गरेको छ । अर्कोतिर त्यही विपत्तिमा तारा र सुनिताले गाउँलाई हराभरा पार्न बाँझो खेत र डाँडाहरूलाई हराभरा पार्न गरेको सघर्षले घर धानिबसेका लाखौं आम नेपाली महिलाहरूलाई प्रतिनिधित्व गरेको छ ।

अन्तिम अवस्थामा घाटु नाच नाच्दै रानी यम्बावतीलाई पुकार्दै उनीहरू र देउराली डाँडीगाउँले पाएको पुनर्जीवनले हाम्रा सम्पूर्ण गाउँबस्तीलाई पुरानै अवस्थामा फर्काउनुपर्छ भन्ने सन्देश नाटकले दिएको छ । नाटक समापन हुँदै गर्दा यसमा दर्शकको मनमा घाटु नाचको शक्ति हो या रानी यम्बावतीको महिमा भन्न खोजिएको हो भन्ने द्विविधा उत्पन्न हुन सक्छ । यद्यपि प्रविधि र विज्ञानको युगमा घाटु नाचको सांस्कृतिक पाटोमार्फत मानव समुदायलाई मौलिकतातिर नै फर्कन प्रतिकात्मक रूपमा इंगित गरेको आग्रहलाई बेजोड मान्न सकिन्छ । महिलाहरूको साहसमा घाटु नाचको शक्तिलाई जोडिएको हुनाले यसलाई गुरुङ समुदायकै कथाकै परिवेशमा ढालेर हेर्दा उपयुक्त होला । जहाँ रानी यम्बावतीको कथालाई किंवदन्तीकै रूपमा लिइन्छ ।

सबै महिला पात्र, त्यसमा रानी यम्बावतीलाई समेत जोडेर नाटकमा महिलाको शक्तिलाई सशक्त रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । घाटु नाचअनुसारको पहिरन र नृत्यले दर्शकलाई त्यही सांस्कृतिक परिवेशतिर पुर्‍याउँछ । घाटु नाचको किंवदन्तीअनुसार राजा पश्रामु लमजुङका गुरुङ समुदायको राजा भए पनि रानी यम्बावती टाढा सिकार खेल्न जाँदा भेटिएकी मधेसकी थिइन् । नाटकमा रानीकी भूमिका देखिएकी कलाकार चौधरीलाई थारु समुदायकै भेषभूषामा निकै सुन्दर रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

नाचका बेला पहिरिने धानको लावा र फूलको जस्तै देखिने मुकुट पात्रहरूले शिरमा लगाएका छन् । यसलाई सुन्दर प्रप्सका रुपमा प्रयोग गरिएका छन् । सेतो रंग र प्रकाशमा देखाइएको देउराली डाँडीको स्वरूप निकै सुन्दर लाग्छ । प्रकृतिको सुन्दर छटा खोला, बतास महसुस गराउन प्रयोग गरिएको प्रत्येक्ष संगीतका धुन, महामारीको विकराल अवस्थालाई जताउन प्रयुक्त उराठ धुन र प्रकाशका रङ उत्तिकै सशक्त छन् । रंगमञ्चसँगै सिने क्षेत्रमा समेत भिजेका कलाकारहरूको अभिनय उत्तिकै उम्दा छन् ।

एक्टर्स स्टुडियो र वान वर्ल्ड थिएटरको सहकार्यमा फुल ब्राइट नेपाल यूएसईएफको सहयोगमा प्रस्तुत गरेको नाटक माघ १५ गतेसम्म मञ्चन हुनेछ ।