मत याः मा लोपोन्मुख १५ बाजा

आयुष वज्राचार्य पनि धा बाजाकै अभ्यास गरिरहेका छन् । प्राप्तिका र आयुषजस्तै १३ वर्षदेखि ५५ वर्ष उमेरका सय जनाले नौ महिनादेखि बाजा बजाउन सिकिरहेका छन् । यीमध्ये सबैभन्दा बढीचाहिँ धा बाजा सिक्ने नै छन् । सय जनामध्ये ३६ जनाले धा बाजा सिकिरहेका छन् । योसहित १५ वटा बाजा मत याःमा घन्किन्छन् । तीमध्ये केही बाजा हराउँदै गएकासमेत छन् । ‘हराएका बाजासमेत मत याःले संरक्षण गरिरहेको छ,’ मत याः यात्रा सञ्चालक समितिका अध्यक्ष सुधालाल मुल्मीले भने, ‘ललितपुरका टोलै ब्युँझाउने यो भव्य पर्व हो ।’

मत याः मा दर्जी समुदायले बजाउने पञ्चैबाजादेखि तामाङ समुदायमा प्रचलित ढ्याङ्ग्रोसम्म बजाइन्छ । ज्यापू समाजमा प्रचलित धिमे बाजादेखि किरात समुदायमा प्रचलित मुर्चुङ्गासमेत बजाइन्छ । कुनै बाजा सिकाउन ९ महिना लाग्यो भने कुनै एकै दिनमा पनि सिकिए । एक दिनको बाजा सिक्नेमध्येमा पर्छन् सुवर्ण शाक्य । उनले ढ्याङ्ग्रो बजाउन सिकेका छन् । ‘एकै दिनमा सिकें मैले,’ फाल्चामा धा बजाइरहेका उनले भने, ‘तर धा बाजा सिक्न नौ महिना लाग्छ । यो गाह्रो छ ।’

धिमे, नायु खिंचा, काशी बाजा, खैजडी, कोचाखी, मगःखि, नगरा, दमोखिं, मृद्ग, ढोलक, दः धाँ, धोचा, दरमा, जोनगरा र कान्ताडब गरी १५ प्रकारका हुन्छन् बाजा । यीमध्ये प्रमुख बाजा धा बाजा मानिन्छ । दमोखिंलाई चाहिँ महत्त्वपूर्ण बाजा मानिन्छ । दमोखिंलाई देव बाजा मानिने मुल्मीले बताए । दमोखिंको विभिन्न भागमा विभिन्न देवदेवी विराजमान भएको मानिन्छ । दमोखिंको दायाँ भागमा महालक्ष्मी, बायाँमा महाकाली, बीचमा भैरव विराजमान भएको मानिन्छ । दायाँ चक्कामा नृत्यनाथ र बायाँमा महांकाल विराजमान भएको मानिन्छ ।

ललितपुरका १० टोलले मनाउँछ यो मत याः । हरेक वर्ष बेग्लाबेग्लै टोलले आयोजना गर्छ । यो वर्ष कोबहाको पालो परेको छ । ‘हाम्रो पालो २०६९ सालमा आएको थियो, यो पालि २०७९ मा आयो,’ मुल्मीले भने, ‘अब २०८९ सालमा हाम्रो टोलको पालो आउँछ । यो टोलमा ललितपुर महानगरका ९, ११, १२ र १६ गरी ४ वटा वडा पर्छन् । नकवहिल, चक्रवहिल, बुबहाल, ओकुबहाल, कोबहाल, मंगलबजार, इखाछें, हौगल, इखालखु र सौगाल गरी १० वटा टोलले आयोजना गर्छ मत याः । ‘यहाँ कुनै जातीय विभेद छैन,’ मुल्मीले भने, ‘सबै जाति सहभागी हुन्छन् ।’

प्रत्येक वर्ष फरक टोलकाले यात्रा आयोजना गर्ने भएकाले प्रत्येक वर्ष नयाँ मान्छेले बाजा सिक्नुपर्छ । पोहोर अर्को टोलमा सिकेको मान्छेले यो वर्ष अर्को टोलमा बजाउन पाउँदैन । ‘हाम्रो टोलमा पालो आएपछि हाम्रै टोलकाले सिक्नुपर्छ । अघिल्लो वर्ष सिकेकाले यहाँ आएर बजाउन पाउँदैन,’ मुल्मीले भने, ‘प्रत्येक वर्ष नयाँले सिक्नुपर्छ । १० वर्ष पहिला सिकेकाले पनि बिर्सिसकेको हुन्छ ।’ यो वर्षको मत याः सिकिएको दुई महिनापछि नै नयाँ टोलले सिक्न सुरु गरिसकेको हुन्छ । ‘यस अर्थमा वर्षर्भैरि कुनै न कुनै टोल मत याःमा जुटेको हुन्छ,’ उनले भने, ‘वर्षैभरि कतै न कतै उत्सव भइरहेको पर्व हो मत याः ।’

नवीनमंगल जोशीले ललितपुरको मत याः मा उल्लेख गरेअनुसार दसौं शताब्दीमा राजा गुणकामदेवको पालामा यो यात्रा पुनरुत्थान गरिएको थियो । गुणकामभन्दा अगाडि १४ सय वर्ष पहिला राजा बालार्चन देवको पालादेखि नै ललितपुर नगरमा आफ्नो परिवारको कोही सदस्यको मृत्यु भएमा दिवंगत आत्माको चिरशान्तिको कामना गर्दै मत याः सुरु गरेको जोशीले उल्लेख गरेका छन् । मत याः गाईजात्राको भोलिपल्ट पर्छ ।

बौद्ध समुदायको पर्वका रूपमा चिनिने मत याः मा ललितपुरभित्रका चैत्य, बहा, बही र विहारको परिक्रमा गरिन्छ । निकु जात्रा, दीपजात्रा र शृंगारभेरी जात्रा भनेर चिनिने मत याः को बेलुका मात्र यी १५ किसिमको बाजा बजाएर टोल घुमिन्छ । बाजा बजाउनु अघिचाहिँ दीप लिएर घुम्ने गरिन्छ । मत याः सुरु हुनुभन्दा दुई साताअघि श्रावण शुक्लपक्ष प्रतिपदा तिथिबाट एक सातासम्म नेकु बाजा बजाएर टोल घुम्ने गरिन्छ । यसलाई व्वगी जाने कार्यक्रम भनिन्छ । व्वगी मध्यरातमा गएर बिहान घाम झुल्कनुअघिसम्म जारी रहन्छ ।

वर्षायाममा बाढी, पहिरो, भूकम्प जस्ता प्राकृतिक प्रकोप नहोस् भनेर नेकु बाजा फुक्दै चैत्य घुम्ने परम्परा रहेको मुल्मीले बताए । ‘यसरी परिक्रमा गर्नाले सम्भावित अनिष्ट हट्ने विश्वास गरिन्छ,’ उनले भने, ‘ढ्याङ्ग्रो, डम्फु जस्ता थर्किने बाजाबाट निस्कने तिखो र चर्को आवाजले भूतप्रेत पन्छिने जनविश्वास छ ।’

मत याः को दिन ललितपुर परिक्रमा गरिन्छ भने भोलिपल्ट बुङ्मती गइन्छ । तेस्रो दिन स्वयम्भूसम्म पुगिन्छ । मत याः को चौथो दिन गणेश पूजा गरिन्छ । ललितपुरका विभिन्न गणेश मन्दिरको परिक्रमा गरिन्छ । अनि त्यही दिन अर्को वर्षको यात्राको व्यवस्थापनको जिम्मा अर्को टोललाई हस्तान्तरण गरिन्छ ।