शैक्षिक प्रणालीभित्र भाषिक खाडल

काठमाडौं थापागाउँस्थित कुञ्ज थिएटरमा आरोहण गुरुकुलले गत बुधबारदेखि मञ्चन सुरु गरेको नाटक ‘स्कुल’ ले शिक्षा, समाज र वर्ग हुँदै छुटेर किनाराकृत भएका रुद्रमान र तीर्थेहरुको कथा बोलेको छ । मूलत: वर्ग, जात,भाषा तथा परिवेशका कारण शिक्षाको मूलधारे प्रणालीबाट अलग्गिएकाहरुको कथा नाटकले उठान गरेको छ । नाटकको परिकल्पना तथा निर्देशन युवा रंगकर्मी सुरज तमुले गरेका छन् । नाटकभित्र राई संस्कृति, सभ्यता तथा पात्रमा आधारित दिलीप बान्तवाको ‘ताल्चा’ कथासंग्रहमा भएको पूर्वतिरको जीवनशैली समेटिएको ‘स्कुल’ शीर्षकको कथालाई पश्चिमको गुरुङ सभ्यतातिर रूपान्तरण गरिएको छ ।

मनकौरी गुरुङ, आरने जेठा, रुद्रमान र तीर्थेजस्ता पात्रहरुको कथालाई मूल केन्द्रमा राखेर घुमेको नाटकले सरल रूपमा गहन विषय उठान गरेको छ । मूल कथामा खस नेपालीभाषीभन्दा अर्काे समुदाय कसरी शिक्षा र शिक्षण प्रणालीबाट पछाडि धकेलिन्छन् भन्ने कुरा देख्न सकिन्छ । स्कुल गएका रुद्रमानले खस नेपाली भाषा बोल्न नआएकै कारण विभेद खेप्छन् । दलित तीर्थे भने खस आर्य समुदायबाट हेपिन्छन् । जात, वर्ग र भाषा फरक भएकै कारण यी दुवै पात्रले भोगेका आरोह–अवरोहहरु नै नाटकमा घुमेका छन् । स्कुलबाट छुटेका यिनीहरु परिवारबाट पनि छुटिँदै सहर र परदेशको बाटो रोज्छन् ।

नाटकले यी दुवै पात्र फेरि गाउँमै फर्केर यथास्थितिवादी प्रवृत्ति बोकेको प्रणालीलाई रुपान्तरित हुन इंगित गरेको छ । नाटक हेरिरहँदा रुद्रमान र तीर्थ जस्ता पात्रहरु हाम्रै वरिपर घुमिरहेको भान हुन्छ । बहुलजाति, बहुभाषी तथा संस्कृति भएको मुलुकमा एक जातीय प्रणालीअनुसार चलेको प्रक्रियामा अर्काे जातिले भोग्ने पीडा, व्यथा र विभेदलाई नाटकमा सशक्त रूपमा उठाइएका छन् ।

मनकौरी गुरुङ, आरने जेठाहरु खस नेपालीभाषी समुदायले परिचालन गरेको जातीय तथा वर्गीय प्रणालीको दलनमा छन् । किनाराकृत हुँदाहुँदै पनि यी पात्रहरुले गरेका वर्गसंघर्ष, भाषा र जातीय विभेदभित्र पनि खोजेको समानान्तर आवाज नाटकका बलिया पक्षहरु हुन् । मौलिक संस्कृति र ग्रामीण बस्तीको झलकलाई धूमिल बनाउँदै मिसिन आएका पश्चिमा संस्कृति, जीवनशैलीलाई समेत नाटकले छुट्टाएको छैन । प्रयुक्त संस्कार र संगीतले नाटकको प्राण भरेको छ ।

नाटकले अहिले चलेको ज्वलन्त विषय मातृभाषा शिक्षालाई जोडतोडका साथ अगाडि ल्याउनुपर्ने आवाज उठान गर्छ । संवैधानिक रूपमा नै प्रत्येक समुदायलाई कानुनबमोजिम आफ्नो मातृभाषामा शिक्षा पाउने र त्यसका लागि विद्यालय तथा शैक्षिक संस्था खोलेर सञ्चालन गर्ने हकको व्यवस्था गरेको छ । तर यसको कार्यान्वयन फितलो भएकै कारण नाटकका पात्रहरु रुद्रमान र तीर्थेहरुजस्तै स्कुलबाट छुट्नेहरुको संख्या उच्च छ । यसले गर्दा प्रारम्भिक शिक्षामा अझै उपस्थिति न्यून देखिन्छ ।

जात र भाषाकै कारण स्कुल गएका रुद्रमान र तीर्थेहरु शिक्षक, सहपाठीहरुबाटै हेपिन्छन् र दण्डित हुन्छन् । नेपाली भाषा प्रस्ट बोल्न नसकेकै कारण स्कुल जान डराउँछन्, साथीहरुसँग बोल्न डराउँछन्, नेपाली विषयमा फेल हुन्छन् र स्कुलबाट नै पलायन हुन बाध्य हुन्छन् । नाटकमा पात्र र भूगोल फरक पक्कै छन् । तर, रुद्रमान र तीर्थेहरु हाम्रै समुदाय वरपर नै घुमिरहेका भेटिन्छन् । पात्र र संस्कृति पूर्व या पश्चिम जतातिर भएपनि नेपाली खस भाषाभन्दा फरक समुदायका मानिसले भोगेका कथा एउटै रहेको निर्देशक तमुको भनाई छ ।

‘खस नेपाली भाषा नजानेकै कारण अन्य मातृभाषा बोल्नेहरु शिक्षा र यसको प्रणालीबाट पछाडि परेका छन्,’ उनले भने, ‘भाषाकै कारण स्कुलभित्र हुने विभेदपूर्ण परिवेशले बालबालिकाहरुमा हुने मनोवैज्ञानिक असरलाई समेत नाटकमा छन् ।’ कुनै पनि भाषा समुदाय र संस्कृतिका लागि बलियो आधार भएकाले सबै भाषालाई उत्तिकै मान्यताका साथ समान प्रणालीमा ल्याउनुपर्छ भन्ने कुरालाई मूल विषयका रूपमा उठान गरिएको तमुले सुनाए । नाटकका अनुसार नेपाली भाषालाई नराम्रो भनिएको छैन । अन्य मातृभाषालाई पनि उत्तिकै मान्यता दिएर समान प्रणालीमा ल्याउनुपर्छ मात्र भनिएको छ ।

वैशाख २८ सम्म मञ्चन हुने नाटकमा चन्द्र नेपाली, नीता राई, सुवास तिमल्सिना, प्रतिज्ञा भण्डारी, मोहन राईलगायतका डेढ दर्जनभन्दा बढी कलाकारहरुको अभिनय रहेको छ ।