प्रेमललवाको दुखान्त

आख्यानकार नयनराज पाण्डेको चर्चित उपन्यासको नाट्य रूपान्तर मंगलबारदेखि मञ्चन सुरु भएको हो । निर्देशन चे शंकरले गरेका छन् । गार्डेन थिएटर र कथाघेराको सहकार्यमा ‘उलार’ लाई नाट्य रूपान्तरण गरिएको हो । दुई दशकअघि प्रकाशित उपन्यासमा २०४६ सालको परिवर्तनपछि देखिएको राजनीतिक चरित्र र सीमान्तकृत वर्गको भोगाइलाई नेपालगन्जको परिवेशमा बुनिएको छ ।

उपन्यासमा जसरी नै नाटकको कथा चुनावी माहोलबाट नै सुरु हुन्छ । राजेन्द्रराजको पराजयपछि राजनीतिमा शान्तिराजाको उदयले सुरु भएको प्रेमललवाको दुखान्त कथालाई नाटकले अन्त्यसम्म नै डोर्‍याएको छ । शान्तिराजाको विजय जुलुसमा बढी मानिसको लोडकै कारण टाँगा उलार भएर प्रेमललवाको घोडी वसन्तीको मृत्यु हुन्छ । घोडी मरेपछि आर्थिक संकटमा परेका प्रेमललवा सहयोग याचनाका लागि राजेन्द्रराजकहाँ पुग्छन् । उनले शान्तिराजाकहाँ जान चिठी लेखिदिन्छन् । दरबारमा पुगेका प्रेमललवालाई एक दिनको भाका राखेर बोलाउँछन् ।

पछिल्लो दिन काठमाडौं आउनू भनेर शान्तिराजा हिँडेपछि प्रेमललवाको अर्को वियोगान्त सुरु हुन्छ । आफूसँग भएको पैसा, कलुवाको दम्पतीको केही सहयोग र द्रौपदीको कानको सुन लिएर यात्रा सुरु हुन्छ । काठमाडौंमा मन्त्री भएका शान्तिराजालाई भेटेमा सहायता पाउने आशामा उनी मन्त्री क्वार्टर पुल्चोक, सिंहदरबार, बालुवाटार र पार्टी कार्यालय भौंतारिन्छन् । दुई दिन होटल, एक दिन पार्टी कार्यालय र एक दिन सडकमा रात बिताएका प्रेमललवालाई शान्तिराजाको सहायकले अन्त्यमा घोडाको क्षतिपूर्तिका लागि यातायात मन्त्रालयमा जान सुझाउँछिन् ।

त्यसपछि कोरियनपुर फर्किएका प्रेमललवा एक्लो र रित्तो हुन्छन् । उनीसँग आधा कट्ठा जमिनको लालपुर्जा थन्किएको एउटा थोत्रो टिनको बाकसबाहेक घर, टाँगा केही हुन्न । त्यही शून्यतामा उनले आफू, आफू हुनुको अस्तित्व, आफ्नो स्तर, वर्ग, पहिचान, राजनीति र राजेन्द्रराजहरूको लेखाजोखा गर्छन् । वियोगमै कलुवालाई भन्छन्, ‘मलाई अझै पनि सम्झना छ, मेरो बाप्पुले गाएको विरह गीत । सुनाएको दर्जनौं लोककथा मेरो स्मृतिबाट मधुरो भएर जाँदै छ ।’ प्रेमललवाका बाबुको बास राणाहरूले बसालेको मेनरोडमै थियो । त्यहाँबाट सरेर सुर्खेत रोड पुगे । त्यहाँबाट प्रेमललवा कोरियनपुर, हुँदै अन्त्यमा परस्पुर पुगे । उनी ८ वर्षकै हुँदा उनको बापुलाई ट्रकले किचेर मार्नु, त्यसको केही समयपछि दमकै कारण आमाको मृत्यु हुनु, राजेन्द्रराजले ट्रक मालिकबाट ८ हजार दिलाएर बैंकमा राखी १० वर्ष भएपछि उनैले टाँगा किनिदिनु, भाडामा लगाउनु, सुर्खेत रोडको घर बेचेर ३० हजार रुपैयाँ लिई घोडी र कोरियनपुरमा सानो झुप्रोसहितको आधा कट्ठा जमिन किन्नुसम्मका कथालाई नाटकमा समानान्तर रूपमै प्रस्तुत गरिएका छन् ।

एक लाख रुपैयाँमा ल्याप्चे लगाएर ३० हजार हात पारेका प्रेमललवाले कोरियनपुरको घर बेच्दा पनि ३० सै हजार लिएर परस्पुरमा नयाँ घोडा, टाँगा लिन्छन् । यसपल्ट पनि ९० हजारमा ल्याप्चे लगाएका राजेन्द्रराजहरूको राजनीतिलाई नजिकैबाट नियाल्छन् । उनी प्रश्न गर्ने हुन्छन्, ‘हामी गरिबहरू जहिल्यै पछि धकेलिइरहेका छौं, किन ? हामी गरिब भनेको मिट्टी रहेछ । जसले पनि कुल्चिएर हिँड्छ । आखिर किन ?’

नाटकमा प्रयुक्त भाषा र लवजले मधेसको भूगोल र सीमान्त समुदायलाई जीवन्त रूपमा देख्न सकिन्छ । उपन्यास पढेकोभन्दा बढी नाटकमा देख्न सकिन्छ । प्रेमललवा र द्रोपदीको प्रेम सम्बन्धलाई नाटकको अन्तिम दृश्यले अझ कसिलो बनाएर देखाएको छ । न्यारेटर कथालाई अझ प्रस्ट्याउछन् । प्रेमललवाको काठमाडौं यात्राका दृश्य र बिम्बहरू नाटकका बलिया पक्ष हुन् । उपन्यासमा थोरै समय देखाइने लेखक पात्रलाई समेत प्रेमललवाको समय र अवस्थालाई तुलना गरेर नाटकले अझ सशक्त बनाएको छ । वादी समुदायलाई प्रतिनिधित्व गर्ने द्रोपदी पात्र आफैंमा सशक्त देखिन्छिन् ।

उनीमार्फत बादी महिलाका पीडा र समाजको चरित्रलाई उदांगो देखिन्छ । चरित्र चित्रण गर्न एक दृश्यमा देखाइएको पहिरनले दर्शकमा केही संकोच उत्पन्न हुन सक्छ । नाटकमा कला, प्रतीकात्मक बिम्बका रूपमा प्रयोग गरिएका छाता, चित्र जस्ता पक्षले कथालाई अझ ओजिलो बनाउन सघाउ पुर्‍याएको छ । २००७ सालदेखि २०१७, २०३६ र २०४६ को राजनीतिक परिवर्तनका लागि लडेका एक अपांग योद्धालाई समेत नाटकले छुटाएको छैन । उनैमार्फत जनताको ढाड टेकेर चुनावी मैदानमा जित हासिल गर्नकै लागि अहिले दौडधुप गरिरहेका दलका नेताहरूप्रति दर्शकको मनमा आक्रोश पैदा हुन्छ ।

नाटकको कथालाई समकालीन समय र समाजमा प्रस्तुत गर्नलाई केही बिम्ब र कथानकलाई थपघट गरेको निर्देशक चे शंकर स्विकार्छन् । यसले कथालाई मजबुत बनाउने उनको मत छ । आख्यानकार पाण्डेले समेत नाटक हेरेपछि निकै सन्तुष्ट भएको धारणा राखे । ‘नाटकमा विभिन्न बिम्ब र भाषाहरू प्रयोग भएका छन् । ती सबै मलाई निकै राम्रो लाग्यो,’ उनले भने, ‘उपन्यासमा जस्तै मेरै भाषा मेरै लेखन भएको भए नाटकमा आउँदा सिर्जनशील पक्ष देखिने थिएन । निर्देशकले आफ्नो सिर्जनशील पक्षलाई निकै राम्रोसँग प्रयोग गर्नुभएको छ । मलाई मेरो पात्र र कथा नाटकमा आउँदा पनि एकदमै चित्त बुझ्यो ।’

वैशाख १८ सम्म मञ्चन हुने नाटकमा सरिता गिरी, सबिर चरौटे, अरुण शर्मा, सञ्जय गुप्तालगायतका कलाकारहरूले अभिनय गरेका छन् । नाटकमा न्यारेटरको भूमिकामा रंगकर्मी शेखर चापागाईं देखिएका छन् ।