छ्योइ छाप्‍ने ब्लक

मानव समाजको विकासक्रमसँगै अक्षरको उत्पत्तिमा काठका ब्लकहरू नै प्रयोगमा थिए । यसलाई प्रिन्ट माध्यमको सबैभन्दा पुराना विधामध्येको एक ठानिन्छ । प्रिन्ट मेसिनहरूको विकासपूर्व मानिसले काठ, फलाम तथा ढुंगाका ब्लकमा अक्षर तथा आवश्यक वस्तुहरूको दृश्यहरू प्रिन्ट गर्थे ।

कविराजका पुर्खाले आफूले प्रयोग गर्ने छ्योइहरू (लामाले प्रयोग गर्ने बौद्ध धर्मग्रन्थ) पनि काठका ब्लकहरूमार्फत नै छाप्ने काम गरे । अहिले प्रिन्ट माध्यमका अत्याधुनिक डिजिटल प्रिन्ट मेसिनहरू आएपछि परम्परागत काठे ब्लकहरू ओझेलमा परे । नयाँ पुस्ताका लामाहरूले प्रयोग गर्ने अहिलेका अधिकांश बौद्ध धार्मिक ग्रन्थहरू डिजिटल प्रिन्टबाट निकालिएका छन् । तर, लामा पुर्खाले प्रयोग गर्ने काठका ब्लकहरूलाई प्रयोग गरिरहेका छन् ।

आफ्नो पुर्खाको इतिहास बोकेका काठे ब्लकहरू विश्वका लागि अमूल्य सम्पत्ति रहेको कविराज सुनाउँछन् । उनका अनुसार पुर्खादेखि हालसम्म पनि तामाङ समुदायमा लामा (पुरेत) का रूपमा कर्म गर्दै आएको अवस्था छ । बौद्ध धर्म दर्शनअनुसार लामाले प्रयोग गर्ने छ्योइ (ग्रन्थ) तिनै काठका ब्लकहरूमार्फत प्रिन्ट गरिएको कविराजले बताए । ‘हाम्रो घरमा आखे (बाजे) हरूले छ्योइहरू प्रिन्ट गर्नुभएको बच्चा बेलामा देखेको थिएँ,’ उनले भने, ‘त्यतिबेला त्यो प्रिन्ट कलाको मूल स्रोत हो भन्ने कसैलाई थाहा थिएन ।’ तिमालस्थित उनको घरमा काठका ब्लकबाट प्रिन्ट गरिएका दुईदेखि तीन शताब्दी पुराना छ्योइहरू संग्रहीत रहेको उनले सुनाए ।

लामा छ्योइमा बुद्ध दर्शनसँग जोडिएका तामाङ समुदायको जन्मदेखि मृत्यु परम्पराका विधि विधानहरू समेटिने कविराजका ठूलोबुबा लामा गुरु ७२ वर्षीय छेडुप लामाको भनाइ छ । उनका अनुसार तामाङ जातिमा जन्म कुण्डली, विवाह, व्रतबन्ध, मृत्यु संस्कार, आत्म तथा विश्व शान्तिका हरेक दर्शनशास्त्र यसमा समेटिएका हुन्छन् ।

‘छ्योइले वर्षभरि तामाङ समुदायले मनाउने पर्व, संस्कार, परम्परा, जातिको उत्पत्ति, सभ्यता तथा इतिहासका कथाहरूसमेत खुलस्त बताउँछ,’ उनले भने । तिमाललाई अहिले पनि तामाङ जातिको मूल थलो तथा बौद्ध धर्मगुरु रिम्पोछेले तपस्या गरेको पवित्र भूमिका रूपमा लिइने उनले प्रस्ट्याए ।

बौद्ध धर्म सम्प्रदायमा पद्मसम्भवलाई गुरु रिम्पोछेका रूपमा पुजिन्छ । आठौं शताब्दीमा भारतबाट नेपाल हुँदै तिब्बतमा पुगेर त्यहाँ बौद्ध धर्मको फैलाउने श्रेय उनैलाई जान्छ । आफ्नो पुर्खा पनि रिम्पोछेको समयदेखि नै बौद्ध धर्म, दर्शन तथा शास्त्रको लेखनमा अघि बढेको उनी दाबी गर्छन् । तिमालका अन्तिम तामाङ राजा रिन्जेन दोर्जे आफ्नो पुर्खा रहेको उनले दाबी गरे । उनले थपे, ‘हाम्रा पुर्खाले नै काठमा खोपेर छ्योइहरू छाप्दो रहेछन् । मैले त्यसैबाट छाप्दै आएको छु ।’

कविराजलाई आफ्नो पुर्खाको प्रिन्ट कलाबारे स्नातकोत्तर अध्ययनका क्रममा मात्र ज्ञात भयो । झन्डै एक दशकअघि प्रिन्ट चित्रकला माध्यमको स्नातकोत्तर अध्ययनका लागि उनी जापान पुगेका थिए । उनले भने, ‘जापानमा मलाई गुरुहरूले उड (काठ) प्रिन्ट कलाको विधि तथा प्रक्रिया पढाउँदै जाँदा मेरो दिमागमा मेरो घरमा रहेको उड ब्लकहरू, त्यसबाट छापिएका थुप्रै छ्योइहरूका दृश्यहरू अगाडि झलझली आयो । त्यतिबेला मलाई यो त मेरो पुर्खाको पो काम रहेछ भन्ने बल्ल थाहा भयो ।’ आफ्नै पुर्खाको कलाकारिताका अध्ययनका लागि लाखौं खर्च गरेर बाह्य मुलुकमा जानुको कारण उनले त्यतिबेला नजिकबाट महसुस गरे । जापानमा प्रिन्ट उड आर्ट अध्ययनपछि उनी तिमाल पुगे र आफ्ना पुर्खाका चिनारीहरू खोतल्न थाले । अहिले एक दर्जनभन्दा बढी काठका ब्लकहरू उनले संग्रह गरिसके । प्राचीनकालमा ती ब्लकबाट प्रिन्ट गरिएका छ्योइहरू समेत उनले खोजी गर्दै छन् ।

सानो बेलामा काठका ब्लकहरूसँग नजिक हुने, चित्र तथा प्रिन्टमा उनको खुब लगाब थियो । उनी स्मरण गर्छन्, ‘आखेहरू मलाई यो खाइबा (कलाकार) बन्छ कि क्या हो भन्नुहुन्थ्यो । वास्तवमा मेरो रगतमा पुर्खाको प्रिन्ट कला मिसिएको रहेछ ।’

नेपालमा कला विषयको पाठ्यक्रममा छापा विधालाई समेटिएको धेरै समय भएको छैन । तीन दशकअघि शंकरराज सिंह सुवालले सुरु गरेको प्रिन्ट मेकिङ कला अध्ययनलाई ५० को दशकपछि त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा चित्रकार उमाशंकर शाहको पहलमा निरन्तरता दिइएको थियो । कविराज पुर्खाको प्रिन्ट कला संरक्षणमा मात्र नभएर सिर्जना तथा अध्यापनमा समेत अहिले सक्रिय छन् । चीन हुँदै युरोप तथा एसियामा फैलिएको प्रिन्ट कला माध्यमलाई अन्य मुलुकहरूमा विस्तार तथा संरक्षण गर्दर् ैअगाडि बढाए पनि नेपालले भने आफ्नै परम्परागत कला विधालाई बेवास्ता गरेको उनी दुःखेसो गर्छन् । ‘मैले आफ्नो कुरा सिक्न अरूको देशमा जानुपर्‍यो । अहिले पनि मेरा विद्यार्थीहरूलाई प्रिन्ट कलाको विस्तार, संरक्षण तथा ठूला आर्ट ग्यालरीहरू देखाउनुपर्‍यो भने चीन तथा जापान जस्ता मुलुकहरूको प्रिन्टको विकासलाई देखाउनुपर्ने बाध्यता छ । अभ्यासका लागि पनि त्यतिकै समस्या छ ।’

प्रिन्ट कलामा लागेर नै पुर्खाको कलाकारिता इतिहासबारे थाहा पाएकोमा कविराल निकै गर्विलो महसुस गर्छन् । उनी ओझेल परेको कला ब्युँताउन हरदिन लागिपरेका छन् । आफ्नो सन्ततिले पुर्ख्यौली कला र सम्पत्तिलाई संरक्षणमा देखाएको चासोले छेडुपले अचले निकै सन्तुष्टिको सास फेरेका छन् । भन्छन्, ‘मैले धेरै वर्षदेखि जोगाएको यी काठका ब्लकहरू हराएर जाला भन्ने निकै पीर थियो । छोरालाई जिम्मा लगाएँ । बल्ल मलाई आनन्द भएको छ ।’