जर्मन सम्पदाविद्को घरफिर्ती

सुरुमा हिप्पीझैं फिरन्ता बनेर, जर्मनीको ह्याम्बर्गबाट ९० दिनको बसयात्रामा दक्षिण–पूर्वी एसियाली मुलुक चहार्न हिँडेका थिए उनी । विश्व घुमेर घर फिरेपछि मात्रै उनले कला, सम्पदा र सभ्यताको महत्त्व बुझेर वास्तुकलाको औपचारिक अध्ययन थाले । ललितपुरका जात्रा, मच्छिन्द्रनाथको रमिता र भक्तपुरका भित्री बस्ती वा बाहिरी गल्लीमा देखिने जीवन्त दैनिकीका माझ गुत्सो पुरै लट्ठी । ‘अरूतिर उद्योग, कलकारखाना हुन्छन्,’ उनी सम्झन्छन्, ‘यो भक्तपुरमा बाटोमै माटोको काम हुन्छ, यही गल्लीमा ढुंगा कुँद्ने काम भइरहेको हुन्छ, काठ वा कलाका अरू काम बाटैमा भइरहेका हुन्छन् । बिस्केट जात्रा भन्नुस् वा नवदुर्गा पूजा, भक्तपुरभन्दा ठूलो लाइभ–म्युजियम संसारमै अर्को के हुन सक्ला ?’

आफू १६ वर्षको छँदै गुत्सोले पढेका रहेछन् नेपालबारेको एउटा पुस्तक । जहाँ धौलागिरि, मुस्ताङ आदिबारेको बयान रहेछ । त्यही पुस्तकको पाना पछ्याउँदै उनी मुस्ताङका टुकुचे, मार्फामा गएर केही समय बसे । ‘संयोगले म वास्तुकला पढेको जर्मन थिएँ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यहीबेला भक्तपुरको पुजारी मठ प्रबलीकरण गर्ने जर्मन सरकारको एउटा योजना अगाडि बढेको रहेछ । त्यही काममा म पहिलो पटक जोडिएको थिएँ ।’ कला–सम्पदाको संरक्षण–संवर्द्धन तथा भक्तपुरको आफ्नोपनमा उनी भिजिरिहेका थिए । फेरि पनि सन् १९७४ मा ‘अर्बान स्पेस एन्ड रिचुवल्स’ विधामा जर्मन छात्रवृत्ति पाएर फेरि भक्तपुरमै किला गाड्न आइपुगे । गुत्सोको जीवनमा अझ गतिलो संयोग के छ भने उनका बुबा पनि जर्मनीमा वास्तुविद्का रूपमा चिनिएका थिए । छोराले भक्तपुरमा गरेको काम हेर्न उनी पनि नेपाल आइपुगेका थिए ।

झन्डै ४० वर्षयता गुत्सोका अनन्य मित्र रहेका पत्रकार कनक दीक्षितका बुझाइमा यी सम्पदाप्रेमी गुत्सो नेपाली मठमन्दिर, चैत्य, वास्तुकला र विशेषतः भक्तपुरलाई बाहिरी विश्वमा चिनाउने एक ‘आधिकारिक अभियन्ता’ हुन् । यी ८० वर्षे अन्वेषकले सोधपरक ढंगमा लेखेका नेपाल विषयक कृतिहरू मात्रै पनि अध्यन–अनुसन्धान जगत्का निम्ति ‘अभिलेखीकरण’ सरह रहेका छन् । गुत्सोले लेखेका ‘द नेप्लिज चैत्य’, ‘भक्तपुर’, ‘नेवार टाउन्ज एन्ड बिल्डिङ्ज’, ‘नेप्लिज आर्किटेक्चर’ सहितका कृति र जर्मन रिसर्च काउन्सिलको सहयोगमा गरिएको गोर्खा, नुवाकोट, मुस्ताङ (काग, खिङ्गा, ते) को वास्तु सम्पदा अभिलेखीकरण इतिहासमै उल्लेख्य छन् ।

‘नेपालको राणाकालीन समयदेखि, राजा–महाराजा र सन्त–महन्तसम्मैले अध्ययन, ज्ञान वा मोक्षकै निम्ति भारतमा उत्तर प्रदेशको काशीलाई रोज्ने भएकाले त्यसको अन्तर्य पहिल्याउन पनि केही वर्ष त्यता भौंतारिएको थिएँ,’ गुत्सोले सुनाए, ‘नेपालको गोप्य राजधानी (इनर क्यापिटल) बनारस पो हो कि झैं लाग्छ ।’ गुत्सो आफ्नो सम्पदाप्रेम र संरक्षण–संवर्द्धनको अभियान तारागाउँ म्युजियम र सर्राफ फाउन्डेसन फर हिमालयन ट्रेडिसन एन्ड कल्चरमार्फत पनि अघि बढाइरहेका छन् । म्युजियमका निर्देशक रोशन मिश्रका अनुसार गुत्सोका धेरै सम्पदा र वास्तुकला खोजका सामग्री म्युजियममा सुरक्षित छन् । नेपाली वास्तुकला र सम्पदाबारेका झन्डै डेढ दर्जन कृति सर्राफ फाउन्डेसनले प्रकाशित गरिदिएको छ । फाउन्डेसनका प्रमुख अरुण सर्राफका बुझाइमा ‘निल्स गुत्सो एकजना साधु हुन् जो तप गर्न नेपाल आएका थिए । अब तप–ध्यानपछि घर फिर्दैछन् ।’

^{तस्बिरहरू : कञ्‍चन अधिकारी/कान्तिपुर}

आजीवन नेपालमै बस्ने र यतै सोध–अन्वेषणमै जीवन बिताउने सोच भए पनि आउने महिना गुत्सो जन्मघर फिर्दै छन्, ८२ वर्षीया श्रीमती साथै लिएर । ‘श्रीमती शारीरिक रूपमा निकै कमजोर भइन्, स्वास्थ्य समस्या छ,’ गुत्सोले आफ्नो व्यक्तिगत समस्या र कठिनाइ सुनाउँदै भने, ‘म आगामी नोभेम्बर पहिलो साता जर्मनी फर्कनेछु, सधैंसधैं नवदुर्गाको भक्त र ध्यानी भएकाले फेरि पनि नेपाल आउन पाउँला भन्ने झिनो आशा साँचेकै छु ।’