महामारीबाट ललितकला क्षेत्रले के सिक्ने ?

कलालाई अब नौलो आयामतिर लैजाने हो भने समाजमा सरोकार राख्नुपर्ने विषय कलाकृतिमा झल्कनुपर्ने श्रेष्ठको मत रहेको छ । श्रेष्ठले मुलुकको जनयुद्धताका माओवादी लडाकु, सेना र स्वयंको रगत प्रयोग गरी दुई आँखा अंकित ‘द भ्वाइस अफ द इन्टिग्रेसन’ शीर्षकको चित्र, पछिल्लो महामारीकै समयमा स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुशासनका लागि लडेका डाक्टर गोविन्द केसी, अमेरिकाको रंगभेदमा मारिएका जर्ज फ्लोएड, जातीय विभेदमा रुकुम नरसंहारमा मारिएका नवराज विकसम्मका घटनालाई उनले ‘औंठाछाप’ क्यानभासमा देखाए ।

केही समयअघि मात्र उनले म्यानमारमा सैनिक ‘कु’ पछि ज्यान गुमाएका बर्मेली जनतालाई प्रतिस्थापन कलामा माइतीघरमा श्रद्धाञ्जली अर्पण गरे । यी कलाकृतिमा उनले हाम्रो जात, भाषा, भौगोलिक क्षेत्र फरक भए पनि मानवीय सवालमा कहीँ न कहीँ जोडिएका छौं र सबैको रगत रातो नै हुन्छ भन्ने दर्शाउन खोजेका छन् ।

बृहत् नागरिक आन्दोलनमा उनले प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको ‘नयाँ युगको सुरुवात’सहितको फोटो छापिएको पत्रिकालाई ‘फर सेल’ लेखी आफ्ना हस्ताक्षरसहित प्रदर्शन र बिक्रीसमेत गरे । जनताको पीडालाई बेवास्ता गर्दै सरकारले लाखौं खर्च गरेर पत्रिकामार्फत आफूलाई बिक्री गरिरहेको विषयमा उनले व्यंग्य गरेका थिए । श्रेष्ठ भन्छन्, ‘मैले कलालाई अनेक माध्यममा पब्लिकमा ल्याउने कोसिस मात्र गरेको हुँ ।’ कला क्षेत्रलाई माथि उठाउन श्रेष्ठले जस्तै अन्य कलाकारहरुले नौलो सिर्जनाको थालनी गर्नुपर्ने कला समीक्षक रमेश खनाल सुनाउँछन् । सिर्जना स्वयं आम मानिससँग सरोकार राख्दै खबरदारी गर्ने माध्यम बन्ने हो भने कलाकार र कला सधैं पिल्सिनु नपर्ने दुवैको मत छ ।

समकालीन कलामा समाज, राष्ट्र र विश्वको मानचित्रलाई कलामार्फत नै अभिव्यक्त गरेका कलाकारमा यतिबेला कलासिर्जनालाई सिर्जना वा बजारतिर ढल्काउने भन्ने कुरामा अन्यौल छ ।

महामारीलाई लक्षित गर्दै कलाकारहरुले कोरोना महामारीलाई चित्रमा उतारे । रागिनी उपाध्यायले ‘आजको प्रेमी औजार, आजको महत्व साबुनपानी’ शीर्षक दिएर कोरोनाबाट जोगिन मास्क लगाउने र साबुनपानी हात धुनुपर्छ भन्ने सचेतना चित्रमा नै देखाइन् । त्यस्तै एरिना ताम्राकार र सरिता डंगोलले लकडाउनमा तयार गरिएको मास्कसहितको चित्रमार्फत महामारीबाट जोगिन सन्देश प्रवाह गरे । र पनि उनीहरु कलाकृतिहरु थन्काउन नै बाध्य छन् । सिर्जना भएका कलाकृतिमा महामारीपछि पनि खासै परिवर्तन नदेखिएको खनाल बताउँछन् । ‘उही पुरानै ढर्रालाई छोडेर अब हामी परिवर्तन हुनैपर्छ,’ उनी थप्छन् ।

कला क्षेत्रलाई अहिले मुख्य चुनौती नै सिर्जना र बजारतिर छ । बजारतिर लाग्ने हो भने कलाकारहरुलाई कलासिर्जना मर्ने डर छ । कलासिर्जनालाई मात्र निरन्तरता दिएर दैनिकीका साथै आवश्यक कला सामग्रीको जोहो गर्न कठिन छ । कलाकृतिको मूल्यका लागि आफैंले बजार खोज्नु आजको मुख्य विकल्प रहेको चित्रकार श्यामसुन्दर यादव बताउँछन् । महामारीपछि गत वर्ष चैत्रमा बन्द भएको उनको ठमेलस्थित मिथिला येन आर्ट ग्यालरी ठ्याक्कै एक वर्षपछि पुन: सुरु भएको एक महिना नहुँदै फेरि बन्द भयो । उनको दुखेसो छ, ‘यस्तो अवस्था भएपछि हामी कलाकार के खाएर बाँच्ने ? कला सिर्जना गरेर दुई पैसा पनि आम्दानी भएन भने हामी कसरी दिगो रहने ?’ कलालाई क्यानभास सिर्जना मात्र नभएर झोला, टि–सर्ट, मास्क जस्ता दैनिक प्रयोगमा आउने वस्तुहरुमा उतारेर बिक्रीको बाटो खोजिनुपर्छ जस्तो उनलाई लाग्छ । उनी भन्छन्, ‘कला विस्तारसँगै मौलिकितातिर भने सजग हुनैपर्छ ।’

लामो समयको बन्दले थला परेको बबरमलस्थित नेपाल आर्ट काउन्सिल, सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी, ललितपुर चाकुपाटस्थित रहेका क्लासिक र एमक्युब, लाजिम्पाटस्थित अरुपण आर्ट ग्यालरीले पुन: कला प्रदर्शनी गरेर आम दर्शकलाई कला अवलोकनका निम्ति लय बसालिसकेका थिए । चित्रकारहरु आ–आफ्नै ग्यालरी तथा आर्ट स्टुडियोहरुमा सक्रिय भएका थिए । अवस्था एक वर्षअघितिर नै मोडिएपछि ललितकलाकर्मी पुन: थन्किन पुगे । अहिले कलाकारहरुलाई कला सिर्जनाभन्दा दैनन्दिन जोहो टार्ने समस्या रहेको चित्रकार प्रदीप बज्राचार्य सुनाउँछन् । चित्रप्रतिको मोहले आधा दशकभन्दा लामो अमेरिकी बसाइ छोडेर नेपाल फर्केका उनी अहिले त्यतिकै अन्यौलमा छन् । काष्ठमण्डप आर्ट समूहबाट नै हाल चित्रकार विनोद प्रधान र उनको अगुवाइमा डल्लुस्थित ‘कलामण्डप आर्ट स्टुडियो’ सञ्चालन गरिरहेका उनीहरुले आफ्नै खल्तीबाट स्टुडियोको खर्च जोहो गरिरहेका छन् । ‘कला बिक्री त ठप्प नै छ । आर्ट वर्कसप र प्रशिक्षणबाट अलिअलि खर्च धानिरहेको थियौँ, त्यही बाटो पनि बन्द भयो,’ उनले भने ।

कला क्षेत्रलाई महामारीले निकै प्रभाव पारेको चित्रकार जीवन राजोपाध्याय स्वीकार्छन् । ‘पछिल्लो केही समययता कला क्षेत्रमा केही आशा पलाएको थियो,’ उनले भने,‘कोरोनाले फेरि कलाकारहरुलाई असाध्यै कठिन बनाएको छ ।’ संकटलाई सामना गर्न सिर्जना बजारउन्मुख हुन कलाको धर्मले नदिने उनको भनाइ छ,‘कला सिर्जना र व्यापार फरक पाटाहरु हुन् । कला मनबाट आउने सिर्जना हुन् भने व्यापार सिर्जनाभन्दा वस्तुको बिक्रीतर्फ केन्द्रित हुन जान्छ ।’ अहिले कलाकारहरुले सिर्जना र बजार दुवैलाई आफैंले हेर्नुपरेको छ । कलाकारको सिर्जना प्रवर्द्धन र बिक्रीमा राज्यले बजार व्यवस्थापन गर्नुपर्ने उनको धारणा छ ।

कलाकर्मीहरु नै अब जागरुक बन्नुपर्ने कला लेखक तथा कलाकार मदन चित्रकार बताउँछन् । ‘कला सिर्जनामा इमान्दारिता मुख्य कुरा हो । कलाकार स्वयंले मूल्यांकन गर्ने बेला आएको छ,’ उनले भने,‘हामीसँग कला पब्लिकमा पुग्ने स्थायी संरचना र अभ्यास एकदमै कम छ । पब्लिकमा कला पहुँचका लागि कलाकारहरु व्यक्तिगत, समूहगत वा संस्थागत रुपमा अगाडि आउनुपर्ने, ग्यालरी तथा प्रदर्शनीको पहलमा जुट्न टड्कारो आवश्यकता छ ।’ उनको सुझाव छ,‘ग्यालरीमा बसेर सिर्जनालाई सीमित बनाइरहेको अहिलेको अभ्यासलाई तोडेर प्रत्यक्ष जनसम्पर्कमा आउनुपर्छ ।’

मुलुक र विश्वका हरेक गतिविधिलाई कलामा देखाउन प्रत्येक चित्रकारहरु अग्रसर हुँदाहुँदै पनि चित्रकला विधा किन ग्यालरी र चित्रकारहरुको आर्ट स्टुडियोमा सीमित हुन पुग्यो ? यसको जवाफ नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानले नै दिन सकिरहेको छैन । ललितकलाकर्मीका समस्या सम्बोधनका दागि प्रतिष्ठानले खासै चासो दिएको छैन । बजारमा मौलिकताभन्दा पनि अरुको नक्कललाई सक्कल सिर्जना भनी दाबी गरेर दर्शक झुकाउने कलाकारहरु बढिरहेको छ । यस पक्षमा समेत अब सचेत बन्नुपर्ने मदन चित्रकारको भनाइ छ ।

भर्चुअल फड्को

कोरोनाले बजार र ग्यालरी बन्द हुँदा पनि कलाकारहरुको सिर्जना रोकिएन । उनीहरुले आफ्ना कलाकृतिहरुलाई विश्वबजारमा पुर्‍याउन भर्चुअल प्रदर्शनीको थालनी गरे । जसमा फेसबुक, युट्युब, इन्स्टाग्राम जस्ता सामाजिक सञ्जालको अधिकतम प्रयोग गरिरहेका छन् । उनीहरुले भर्चुअल रुपमा नै कला कार्यशाला तथा अन्तक्र्रियात्मक कार्यक्रमहरु आयोजना गरेर महामारीको समयलाई झनै सिर्जनशील बनाए । कोरोनाकालमा नै स्थापना भएको म्युजियम अफ नेपाली आर्ट(मोना)ले पहिलो भर्चुअल प्रदर्शनी सुरु गर्‍यो । जटिल समयका बाबजुद पनि राजन शाक्यले ठमेलस्थित काठमाडौं गेस्ट हाउसमा दिवंगत र अहिलेका कलाकारहरुका करिब ५/६ सय कलाकृतिहरु संकलन गरेर मोना कला संग्रहालय नै स्थापना गरे ।

मोनाकै सिको गर्दै अधिकांश कलाकारहरुले भर्चुअल प्रदर्शनी गरे । क्लासिक आर्ट ग्यालरीले मात्र र राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय गरी एक दर्जन भर्चुअल प्रदर्शनी गरेको चित्रकार डंगोलले सुनाइन् । कोरोनाकालमा भएको उनको ‘एन ओल्डेजी विथ चिल्ली’, प्रदर्शनीलाई झण्डै साढे पाँच सय दर्शकहरुले हेरेका छन् । त्यस्तै अन्तर्राष्ट्रिय जल रंग समाज (आईडब्लूएस)नेपालले आºनो युट्युब च्यानलमार्फत १४ देशका ६५ जना कलाकारहरुको सहभागितामा ‘स्प्ल्यास’ शीर्षकमा अन्तर्राष्ट्रिय अनलाइन कला कला प्रदर्शनी सम्पन्न गर्‍यो । यससँगै यस संस्थाले विश्व रेकर्डका लागि देशभरीका ६ दर्जन चित्रकारहरुको सहभागितामा ‘हन्ड्रेड आवर्स’ शीर्षकमा निरन्तर एक सय घण्टे आर्ट डेमोन्स्ट्रेसन समेत सम्पन्न गर्‍यो । कोरोनाको दोस्रो लहरपछि जारी निषेधाज्ञामा पनि १४ जना चित्रकारहरुको सहभागितामा समाजले १४ दिने भर्चुअल आर्ट डेमोन्स्ट्रेसन कार्यक्रम गर्‍यो । कलालाई प्रत्यक्ष रुपमा हेरेर बुΣने वातावरण रहेको हाम्रो परिवेशमा भर्चुअल प्रदर्शनी पनि त्यति प्रभावकारी बन्न नसकेको कला समीक्षक रमेश खनाल बताउँछन् । ‘हामी कलासहित प्रविधिमा जान खोज्यौं तर ढाँचा पुग्न सकेन,’ उनले भने,‘अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न हामीले अझै मेहनत गर्न पुगेकै छैन ।’

कला क्षेत्रमा अभाव नै अभाव

उपत्यकाभित्र मात्र कला प्रदर्शनी र प्रचारका लागि एक दर्जनको हाराहारीमा आर्ट ग्यालरीहरु छन् । स्थानीय तहमा पनि उपत्यकाभन्दा बाहिर बसेर कला विस्तारका लागि कलाकारहरु निरन्तर खटिरहेका छन् । मुलुकमा ग्यालरी संख्या कति छन्, महामारीकै समयमा पनि उपत्यकाका कुन ग्यालरीको अवस्था कस्तो छ भन्ने हाल ललितकला प्रतिष्ठानले नै अनुसन्धान गर्न नसकेको अवस्था छ । आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ को लागि भने प्रतिष्ठानलाई कुल ५ करोड ४२ लाख ९१ हजार रुपैयाँ बजेट निकासा भएको थियो । यसमा उपभोग तथा कार्यालय सञ्चालन खर्च ३ करोड ४२ लाख ९१ हजार अर्थात् ६३.१६ प्रतिशत छ । त्यस्तै पूँजिगत तर्फ १ करोड, १८.४२ प्रतिशत छ भने कार्यक्रमतर्फ पनि १ करोड नै बजेट छुट्याइएको छ । आर्थिक वर्ष २०७८/०७९मा भने ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका लागि भने सरकारले कुल ५ करोड २३ लाख रुपैयाँ बजेट छ ।

ललितकला प्रतिष्ठान छुट्टै एकेडेमीको रुपमा स्थापना भएको एक दशक पूरा भइसक्दा पनि आर्ट काउन्सिलभन्दा बाहेकका ग्यालरीहरु कलाकारहरुले व्यक्तिगत प्रयासमा नै सञ्चालनमा छन् । दिग्गज चित्रकारहरुको कलाकृतिहरुलाई संरक्षण गर्ने संग्रहालयको अभाव छ । प्रदर्शनीका लागि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको ग्यालरीको स्थापना भएको छैन । यसले गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रदर्शनीका लागि नेपाल आर्ट काउन्सिल नै प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता कायम नै छ । कर्माचार्य भन्छन्, ‘ललितकलाको विकासका लागि हामीसँग योजना र खाकाहरु छन् तर बजेट र ठाउँको अभाव रहेकाले काम अगाडि बढ्न सकिरहेको छैन ।’

महामारीले कतिपय आर्ट ग्यालरी बन्द भए भने कति बन्द गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको चित्रकारहरुको भनाइ छ । जनकपुरमा मिथिला कला सिर्जना र विस्तारमा विगत तीन दशकभन्दा लामो इतिहास बोकेको ‘मिथिला हस्तकला पेन्टिङ उद्योग’ बन्दै गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको चित्रकार तथा प्रतिष्ठानमा लोककला विभागका प्रमुख मिथिलादेवी यादवले बताइन् । चित्रकार यादव स्वयंले गत वर्षदेखि एउटा चित्र बेच्न सकेकी छैनन् । कोरोना महामारीले गर्दा ललितकला विभागको बजेटलाई सरकारबाट केही कटौती गरेको चित्रकला विभागका प्रमुख सुष्मा राजभण्डारीले बताइन् । महामारीपछि कलालाई सामान्य अवस्थामा फर्काउन प्रतिष्ठानले कार्ययोजनाहरु बनाउनुपर्ने उनको सुझाव छ ।

प्रतिष्ठानले कला प्रदर्शनी, कार्यशाला भन्दा पनि कलालाई दिगो रुपमा लैजाने दीर्घकालीन योजनाहरु बनाउनुपर्ने कलाकर्मीहरुको आग्रह छ । बिलाउँदै गएका कलाकारका कलाकृति र भएका कलाकारहरुलाई प्रतिष्ठानले उत्साह थप्ने वातावरण तयार गर्नुपर्ने मदन चित्रकारले सुझाए ।