हुम्लाबाट रातो टालो !
काठमाडौँ — आधुनिक नेपाली गीतसंगीतलाई निरन्तरता दिइरहेका जगदीश हमालको दिमागमा एक वर्षअघि नयाँ कन्सेप्ट जन्मियो, जसमा गीतसंगीतसँगै केही कथा जोडिएका थिए । हुम्लामा जन्मिएका उनी आफ्नै ठाउँको कथा र संस्कृतिलाई संगीतले सिँगार्न चाहन्थे । उनको सोच सार्थक बनाउन सूर्यबहादुर शाही र फिल्म ‘कालो पोथी’ समूहमा आबद्ध राजेशप्रसाद खत्रीले उनलाई सघाए । अन्ततः गीतको शब्द, संगीत, कथा र दृश्यहरूका लागि १२ महिना लगाएर भए पनि हमालले आफ्नै परिवेश हुम्लामा रहेको परम्परामा आधारित रातो ध्वजाको कथा समेटर गीतिकथा ‘रातो टालो’ ल्याएका छन् ।
राजधानीको कमलपोखरीस्थित कुमारीहलमा गीतिकथाको भिडियो प्रिमियर गरिरहँदा हमालले ‘रातो ध्वजालाई दुई युवायुवतीबीचको मायाको चिनो र विवाहको कसमका रूपमा लिने परम्परागत अझै पनि हुम्लामा रहेको’ बताए । परम्परा अनुसार कुनै युवकले युवती मन पराउनेबित्तिकै ध्वजा साटासाट गर्छन् र विवाह पक्का गर्छन् । युवकले युवतीतिर ध्वजा फाल्नेबित्तिकै उहीसँग वैवाहिक सम्बन्ध गाँस्नुपर्ने परम्परागत धारणा हुम्लाका पुराना पुस्तामा अझै पनि छ ।
गीतमा विसं २०२६ सालतिरको हुम्लाको संस्कृति, जीवनशैली, सामाजिक परम्परा, जातीय प्रथालाई जोड्दै एक कारुणिक प्रेमकथा प्रस्तुत गरिएको हमालले उल्लेख गरे । जगदीश र मुना एक प्रेम जोडीका रूपमा गीतमा देख्न सकिन्छ । गौरापर्वकै अवसरमा एक–अर्कामा रातो ध्वजा फ्याँकेका दुवै जना असाध्यै मन पराउँछन् । तर मुनालाई गाउँकै तीन जना समूह बनाएर आएका मध्ये एक जनाले ध्वजा फालेर उसैसँग विवाह गर्नुपर्ने बताउँछ । जसोतसो फुत्केर भागेकी मुनाको बाला त्यहीं खस्छ । जगदीश र उसकै घरमा सहयोगीका रूपमा रहेका महेन्द्र त्यही बाटो हुँदै आउँदा बाला भेटाउँछ ।
जगदीशले आफ्नो रातो टालोमा त्यसलाई बेरेर महेन्द्रलाई मुनाको घरमा पठाउँछ । उसले मुनाकी आमालाई बाला दिन्छ । ठूलो जात र गाउँमा सबैले मान्ने धामी भएकै कारण जगदीशको बाबुले उनीहरूको प्रेमसम्बन्ध स्विकार्दैन । मारेर या काटेर जसरी भए पनि मुनालाई आफ्नो छोराको बाटोबाट हटाउन महेन्द्रलाई उसले आदेश दिन्छ । यता गाउँमा बसेर प्रेम सफल नहुने देखेपछि मुना र जगदीश दुवै जना भोट जाने सल्लाह गर्छन् । जगदीशले जानु एक दिनअघि नै आफू जाने बाटोमा चिनोका रूपमा रातो टालो छोड्ने वाचा गर्छ । ऊसँगसँगै घोडामा पछिपछि हिँडेका महेन्द्रले टालो नै नदीमा बगाइदिन्छ । जगदीशका बाबुको आदेश टार्न नसकेका महेन्द्रले मुनालाई मार्नुभन्दा दुवैको बाटो नै अलग गरिदिन्छ । जगदीशसँगै भोटमा रमाउने सपना बोकेर घर छोडेकी मुनाले बाटो पत्ता लगाउन सक्दिनन् । दुवैको भेट हुन रहर अधुरै रहन्छ ।
गीतकथाका निर्माता समेत रहेका हमालले गीतसँगै सिंगो हुम्लाको परम्परागत कथालाई पस्केको दाबी गरे । आधुनिकताको प्रवेशसँगै हुम्लामा पनि हराउँदै गइरहेको मौलिक परम्परा, संस्कृति, वेशभूषा, भाषा, पर्वहरूलाई संरक्षण र संवर्द्धन गर्ने हेतुले गीतिकथाको कन्सेप्ट अगाडि ल्याइएको उनले सुनाए । ‘मोटरबाटो र प्रविधिको विकासले कर्णाली क्षेत्रमा रहेका जीवन्त संस्कृतिहरू लोप हुँदै गइरहेका छन्,’ उनले भने, ‘मैले गीतसंगीतकै माध्यममा तिनीहरूलाई संरक्षण गरी अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा लैजाने उद्देश्य लिएको छु ।’
करिब २४ मिनेटको भिडियोमा ५० वर्षअघि हुम्लामा रोजगारीकै लागि भोट जाने परम्परा, भगवान्को कसमकै रूपमा महिलालाई जबरजस्ती विवाह गर्ने प्रचलन, जातजातिका नाममा गरिने छुवाछूत प्रथालाई जीवन्त रूपमा उतारिएको छ । कर्णालीको खस भाषा, पात्रको वेशभूषा र गौरापर्वका झलकहरूले गीतिकथालाई विशेष बनाएको छ ।
जातीय प्रथालाई कानुनले मान्यता नदिए पनि हुम्लामा मात्र नभएर सिंगो नेपालमा नै मानिसको मनबाट अझै हट्न नसकेको हमालले जिकिर गरे । उनले थपे, ‘यो हुम्लाको मात्र कथा होइन ।’ गीतको भिडियोमा हुम्लाकै चित्रा, कारंग गाउँ, सिमिकोटको रानीवन, ताङ्ला हिमाल छेउमा बग्ने नदी र कोरङभ्याली आसपासका दृश्यहरू समेटिएका छन् । हुम्लाबाट तीन पैदलयात्रा गरी कोरङभ्यालीको दृश्यहरू लिइएको हमालले उल्लेख गरे ।
कथा परिकल्पनाका साथै गीतका शब्द, संगीत तथा स्वरसमेत उनले नै दिएका छन् । डाइमन्ड उप्रेतीको निर्देशन
रहेको भिडियोमा इतुश पोखरेलको छायांकन र आश्मा पोखरेलको सम्पादन र सहनिर्देशन रहेको छ । भिडियोमा मुनाको भूमिका युविना भट्टराई र जगदीशका रूपमा सूर्यबहादुर शाही देखिएका छन् । त्यस्तै महेन्द्रको भूमिकामा छिरिङ सोनम लामा छन् ।
प्रकाशित : फाल्गुन ५, २०७६ १०:०२